Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Üzeyir bəyin şah elmi əsəri - “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” risaləsi muğam və musiqi tədqiqatçılığı, mədəniyyət tariximiz üçün nə qədər önəmlidirsə, Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam” poemasını da milli sənətimizin bu sahəsinə həsr edilən ən sanballı poetik inci kimi eyni şərəflə həmin musiqişünaslıq abidəsinin yanında ucalmağa layiq hesab edirəm.

Bəxtiyar “Çahargah”ı belə xırdalayır:

“Çahargah”ın “Müxalif”i

Çaldıranda at saldıran,

Qılınclardan od aldıran 

Döyüş səsi...

“Çahargah”ın “Cövhəri”si

Kol dibində

Qar altında

Çıxan tənha bənövşənin üşüməsi.

Qılınc səsi, qalxan səsi,

Bənövşənin üşüməsi.

Biri hünər,

O birisi göz yaşıdır.

O sərtliklə bu incəlik

Bir muğamda yanaşıdır.

“Şur”u hamımız saysız dəfələrlə dinləmişik. Amma kim “Şur”un özəyini Bəxtiyar kimi belə görə bilib?

Çoxdan unudulmuş, yeri qalmış yaradır “Şur”,

Birdən yada düşmüş bir ötən macəradır “Şur”.

Qürbətdə Vətən həsrəti, yurdunda bir anlıq

Yaddaşda yanıb, tez də sönən xatirədir “Şur”.

Bir rəssama deyin “Rast”ın şəklini çəksin. Aydındır ki, duyduğunu çəkməlidir. Amma sənin duyduğunun həm də o musiqinin daxilindəki elmi təmələ bağlantısı olmalıdır axı. Mahiyyəti bilməsən, təkcə hissiyyata arxalansan, çətin uzağa gedəsən.

Bəxtiyar “Rast”ı belə görür, belə göstərir:

Dağlarda göynəyən Məcnundur “Segah”,

“Rast” onun atası... Nəsihət eylər.

Məcnun - səhralara gətirər pənah,

Ata - bu sevdanı məzəmmət eylər.

“Rast” - müdrik bir ağıl, dərin düşüncə,

Danışır təmkinlə, aramla tək-tək.

“Segah” - bir istəyin, eşqin dalınca

Mələyə-mələyə qaçan bir ürək.

Bəxtiyar qədəm-qədəm “Rast” şəhərini dolaşır, bircə-bircə “Rast” qəsrinin qapılarını açır. 

“Üşşaq” aşiqlər, sevgililər deməkdir. Bu söz, bu guşə sanki məhəbbət ovqatlı “Segah”a daha yaraşandır. 

Amma “Üşşaq” “Rast”ın tərkibindədirsə, deməli, onun aşıladığı məna “Rast”ın ümumi fikir ahənginə uyğun olmalı, bu muğamın siqləti ilə tən gəlməlidir. Və Bəxtiyar o çaları tapa bilir:

Bir aqilin hikmətli nəsihətləridir “Rast”,

Tarix danışan köhnə rəvayətləridir “Rast”.

“Üşşaq”ı verir sirli suallar bizə rəng-rəng,

Eşqin də cavabsız qalan hikmətləridir “Rast”.

“Dilkəş”də pıçıldar bizə dünya kədərindən,

İnsanın ədalətli şikayətləridir “Rast”.

Öz dərdini qışqırmaz o, ahəstəcə söylər,

Lakin əzabın son dəmi, sərhədləridir “Rast”.

Bu əsərdəki başlıca tapıntısı nədir Bəxtiyarın? O, muğamla, muğama bağlı təsniflər, mahnılar, rənglər, rəqslər və milli tariximiz, milli kimliyimiz, insani keyfiyyətlərimiz arasında bağlantının dəqiq mənzərəsini cızır, həmişə eşitdiyimiz muğamı bizə həm də söz fırçası ilə rəsm etdiyi tablo təki göstərməyi bacarır:

Tanımaqmı istəyirsən

Görmədiyin bir xalqı sən?

Əvvəl onun nəğməsinə sən qulaq as,

Onu öyrən.

Öz sözünü, sorğusunu

Xəyalını, duyğusunu

Xalq yaşadır nəğməsində.

Tarixin bir dövrü yatır,

Bir bəmdəki “ah” səsində.

Muğam həmişə qəzəllə, əruzla bağlı olub. Məntiqlidir ki, şair bu poemasının “fəsil” deyə biləcəyimiz hər bölümünü Məhəmməd Füzuli “Leyli və Məcnun” məsnəvisində edən sayaq qəzəllə tamamlayır. Lakin həm bu, həm Bəxtiyarın əruzdakı bütün digər şeirlərindəki çox xoşagəlim bir məziyyətin üstündən onu görməzliyə vuraraq, ayrıca qiymətləndirmədən ötmək günahdır.

Əruzu Azərbaycan dilinin ahənginə nə qədər ustalıqla yatırıb, dilimizin və əruzun ruhunu incitmədən onların nə qədər kamil vəhdətini yarada bilib ustad!

İstiqlal duyğusu, Vətənini, millətini hər cəhətdən azad görmək ehtirası nəfəsi gedib-gəldikcə Bəxtiyar Vahabzadənin varlığında çırpınan nəbz idi. Bu amalına görə başının daşlardan-daşlara dəydiyi də, az qala bütün gələcəyinin məhvolma təhlükəsi altında qaldığı da olmuşdu.

1981-ci ildə də Bəxtiyarın həyatında qeyri-adi hadisə baş verdi. O, çox hissiyyatlı adam idi, daxili həyəcanını, coşqunluğunu da gizlətməsi mümkün deyildi.

1981-ci ilin qış günlərində isə o nəinki evinə, iş yerinə, heç Bakıya, Azərbaycana da sığmırdı.

1981-ci il yanvarın 23-də baş vermiş hadisə onun həyatında bir fırtınanın qopması, möhtəşəm vulkan püskürməsi kimi idi.

Zahirən də, daxilən də, istedadca da, ruhca da bir-birinə çox yaxın, az qala eyni olan iki zirvə görüşmüşdü.

Bilavasitə deyil, sadəcə telefonda.

Həmin axşam Bəxtiyar Vahabzadə ilə Məhəmmədhüseyn Şəhriyar telefonda danışmışdılar. Di gəl, bu telefon söhbəti yüz əyani görüşdən daha artıq idi.

Elə dövr idi ki, xarici ölkə ilə telefon rabitəsinə girmək də xeyli müşkül idi. Gərək bir-iki gün qabaqdan sifariş edəydin, sonra da hansı saatda, hansı dəqiqədə səni umduğun nömrə ilə birləşdirəcəklərini bilmədən saatlarla telefonun yanında oturub gözləyəydin. Başadüşən camaatımız yaxşı anlayırdı ki, xüsusi xidmət orqanları xariclə (hələ daxildəkiləri qoyaq bir yana) danışıqları mütləq dinləyir, lentə alır.

Bu, adi telefon danışıqlarına bənzəyən söhbət deyildi. 

Bəzən dəqiqələr uzunu susurdular - biri bu başda qəhərlənirdi, digəri o başda kövrəlirdi.

Şəhriyar Güneyin butaykı Azərbaycana xiffətinin, həsrətinin rəmzi idi, Bəxtiyar bu sahildəki Azərbaycanın Arazın o tərəfindəki parçamıza tamarzılığının, hicranının simgəsi.

Onlar telefonla danışmışdılar, elə san, o tayla bu tay qovuşmuşdu:

Telefon telləri, sizə bu axşam

Həsrətin nə boyda ehtiyacı var!

Xəttin bu başında mən dayanmışam,

Xəttin o başında ustad Şəhriyar.

...Üzünü görmədim hələ bircə an,

Nisgilə döndərdi bu nisgil bizi.

Ancaq əlli ilin dost-tanışından

Yaxşı tanıyırıq bir-birimizi.

Doğrudan da belə idi. Bəxtiyarın kim, Şəhriyarın kim olduğunu onların ikisindən yaxşı bilən olmazdı.

Ürəyi, bəlkə də, arzularla hamıdan daha dolu olan bu iki qüdrətli soydaşın bir müştərək ali arzusu da vardı. 

Adi bir insan arzusu - qovuşmaq, sərhədsiz, maneəsiz, əngəlsiz, çəpərlərsiz qardaşlıq edə bilmək!

Məndən xəbər aldın: - Neçə yaşın var?

Yaşımı söylədim. Dedin: “Min alqış!”

Dedim: “Niyə alqış, ustad Şəhriyar?”

Dedi ki, cavansan, sən mənə baxmış.

Arzum göyərmədi, keçibdir yaşım,

O gözəl günləri sən gör, qardaşım!

Həmin arzular arzusuna iki mühümdən-mühüm körpünü isə bu iki millət zirvəsi bu telefon qonuşması və qovuşmasından onillər öncə yaratmışdılar.

Şəhriyar “Heydərbabaya salam”ı,  Bəxtiyar “Gülüstan”ı ilə!

1981-ci il azadlıq sevdalı ruhların ümidlərlə qol-qanad açdığı vaxt idi. Möcüzə sanılası hadisələr baş vermişdi. İranda inqilab olmuş, şahlıq rejimi devrilmiş, yeni era başlanmışdı.

Sovetlərsə hələ ayaq üstə, yerində idi.

Və Bəxtiyar Vahabzadə zahirən guya İranda baş verənləri nəzərdə tutaraq yazdığı bu sətirlərlə həm də heç vəchlə bağışlamadığı sovet rejiminin də tezliklə həmin aqibəti yaşayacağına işarə edirdi:

Zamanın qəribə oyunları var,

Dünən dağ dediyin uçulur bu gün.

“Mənəm-mənəm!” deyən imperiyalar,

Dünənki quluna qul olur bu gün.

1981-ci il idi və Şəhriyar da, Bəxtiyar da telefonda səs-səsə, ürək-ürəyə olduqları 23 yanvar axşamında xoşbəxt idilər və ülvidən-ülvi diləklərinin çox da uzaq olmayan sabahlar içərisində bərq vurduğuna qəlblərində fəhmlə duyduqları qəti əminlik vardı. 

Düz 10 il sonra sovet quruluşu da devrildi, sosialist düşərgəsi də çökdü, SSRİ də tar-mar oldu.

Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycanın, qələm qardaşı Şəhriyarın görməyi arzuladığı xoşbəxt sabahlarının hamısına şahid olmasa da, hər halda bir çoxlarını gördü. Həm də sadəcə görmədi, həmin səadətləri millətə, yurda gətirənlərdən oldu.

(SSRİ-nin dağılacağına, müstəqilliyin gələcəyinə Bəxtiyar müəllim tam qətiyyətlə inansa da, bütün bunların belə erkən, öz ömrü içərisində baş verə biləcəyinə bir az tərəddüdlü kimiydi. Bu səadətə bir qədər uzaq illərdə çatılacaq nemət kimi baxırdı. 

O da, əqidə və məslək qardaşlarının çoxu da..

Rafael Hüseynov, akademik, Milli Məclisin deputatı 

525-ci qəzet