Tanınmış dilçi alim, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Toponimiya sektorunun müdiri, professor Qara Məşədiyev 82 yaşında vəfat edib.
Filologiya elmləri doktoru, professor Qara İbrahim oğlu Məşədiyev 1939-cu il may ayının 15-də Azərbaycan Respublikasının Gədəbəy rayonunun Düzrəsullu kəndində anadan olub. 1946-cı ildə Zamanlı kənd 7 illik məktəbinin 1-ci sinfinə getmiş, 1956-cı ildə Çayrəsullu kənd orta məktəbini bitirmişdir. 1958-1959-cu illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. 1961-ci ildə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər İnstitutunun alman və Azərbaycan dilləri fakültəsinə daxil olmuş, 1966-cı ildə həmin institutu bitirmiş, 1966-1968-ci illərdə Gədəbəy rayonu Maarif kənd orta məktəbində alman və Azərbaycan dillərində dərs demişdir.
1968-ci ildən elmə olan marağı onu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə bağlamışdır. 1968-ci ildən 1974-cü ilə kimi Müasir Azərbaycan dili şöbəsində baş laborant vəzifəsində işləmiş, 1979-cu ilə kimi elmi işçi, 1979-cu ildən 1989-cu ilə kimi böyük elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır. 2014-cü ildən Müasir Azərbaycan dili şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır. Qara müəllim 50 il dilçilik elminin müxtəlif sahələri ilə bağlı tədqiqatlar aparmışdır.
Qara Məşədiyev elmi fəaliyyətinin ilk illərində müasir Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri, o cümlədən sintaksislə məşğul olmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun çoxillik fəaliyyətinin məhsulu olan “Müasir Azərbaycan dili” (üç cilddə) monoqrafiyasında “Vasitəsiz və vasitəli nitq” bölməsini yazmışdır. Sintaksis sahəsində tədqiqatlarının davamı kimi 1974-cü ildə Qara Məşədiyev “Müasir Azərbaycan ədəbi dilində adlıq cümlə” mövzusunda namizədlik dissertasiyanı uğurla müdafiə etmiş və filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. Onun bu əsərlərində dilçilikdə aktual olan problemlər - müasir Azərbaycan dilində vasitəli və vasitəsiz nitq, nitq hissələrinin semantikası, dilin lüğət tərkibində xüsusi yeri olan onomastik leksika sistemli şəkildə araşdırılmış, ümumiləşdirmələr aparılmışdır.
Qara Məşədiyevin yaradıcılığında Azərbaycan dilinin onomoloji sistemi, daha çox isə paleotoponimikanın tədqiqi məsələləri araşdırılmışdır. Bu baxımdan türk mənşəli toponimlərin tədqiqində alimin çox böyük rolu olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan xalqına məxsus olan toponimlərin qeydə alındığı mənbələrdən biri də 1881-ci ildən 1929-cu ilədək Tiflis şəhərində çap olunan “SMOMPK” (Qafqazın ərazi və tayfalarının təsviri materialları) məcmuəsidir. Burada qeydə alınmış toponimlərin mənbələr əsasında tədqiqi və təhlili tarixilik baxımdan zəngin faktlar verir. Bu aktual problemlərin tədqiqində Qara Məşədiyevin mühüm xidmətləri olmuşdur. Onun 1987-ci ildən nəşr olunan “Azərbaycan dilinin onomastikası” (oçerklər) monoqrafiyasında toponimlərin qrammatik xüsusiyyətləri, yaranma yolları, quruluşu, semantik xüsusiyyətləri, mikrotoponimlər və oronim, etnonim və antroponimlərdən düzələn toponimlər haqqında sistemli məlumat verilmişdir. Bu sahədə araşdırmalarını davam etdirərək 1991-ci ildə “Qafqaz ərazi və tayfalarının təsvirini öyrənən məcmuədə qeydə alınmış, Azərbaycan (türk) mənşəli toponimlərin tarixi linqvistik təhlili (SMOMPK)” adlı doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Tədqiqatda türk mənşəli toponimlərin tarixi-linqvistik təhlili verilmiş, faktlara istinad edilərək tarixi yer adları linqvistik təhlilə cəlb edilmişdir.
Alimin doktorluq dissertasiyasında Azərbaycan dilçiliyində, demək olar ki, işlənilməmiş tarixi toponimikanın - poleotoponimikanın bir sıra mübahisəli məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir. Toponimik vahidlərin etimologiyası tarixi və tipoloji cəhətdən araşdırılmışdır. Eləcə də struktur cəhətdən sabitləşmiş, morfoloji tərkibli, say tərkibli, mürəkkəb tərkibli toponimlər təhlilə cəlb edilmişdir. Alim yazırdı ki, tarixi mənbələrdə qeydə alınan toponimlərin tədqiqi, bir də ona görə zəruri hesab olunur ki, bu adların bir çoxu daimi deyildir. Odur ki, tarixi-tipoloji istiqamətdəki tədqiqat toponimlərin şərhində müxtəlif dillərə aid materialların elmi əsaslarla tutuşdurulmasını tələb edir. Belə faktları təhlil süzgəcindən keçirmək üçün tarixi-etnik qaynaqları da nəzərə almaq zəruri hesab olunur. Onun “Azərbaycan toponimlərinin tarixi-linqvistik təhlili” (Bakı, 2007) əsərində “Qafqaz ərazi və tayfalarının təsviri materialları məcmuəsin”də qeydə alınmış türk mənşəli toponimlərin dil mənsubiyyəti, struktur-semantik tipləri, morfoloji, sintaktik xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. Eyni zamanda həmin toponimlərin mənşəyi və etimologiyası zəngin faktlarla müəyyənləşdirilmişdir. Müəllif elə toponimlərin etimoloji izahını vermişdir ki, onlar yalnız onomastika sahəsi üçün deyil, həm də tarixşünaslıq, coğrafiya üçün də əhəmiyyətli idi. Məsələn, o, Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya, Gəncə, Goranboy, Gorus, Quba və s. toponimlərin mənşəyini izah edərkən çox dəyərli fikirlər söyləmişdir. Bu fikirlər təsdiq edirdi ki, Azərbaycan türkləri Qafqazın ən qədim aborigen əhalisindən olmuşlar. Onun tədqiqatları Azərbaycan türklərinin məskunlaşma, yayılma areallarının hüdudlarını müəyyənləşdirməkdə əvəzsiz mənbə rolunu oynayıb. Tədqiqatda Azərbaycan, Gürcüstan və indiki Ermənistan ərazilərində olan türk mənşəli toponimlərin paralelləri də müəyyənləşdirilərək belə nəticəyə gəlinir ki, türklərin bu ərazidə yaşaması və məskunlaşma tarixi çox qədimdir. Bütün bunlar nəzərə alınaraq monoqrafiyada toponimik vahidlərin etimologiyasının tarixi, struktur cəhətdən sabitləşmiş toponimlər və onların yaranma yolları araşdırılır. Belə nəticəyə gəlinir ki, eramızdan əvvəlki I minillikdə Azərbaycanda mövcud olmuş türklər eramızın əvvəllərindən başlayaraq buraya gələn başqa türk xalqları ilə qaynayıb-qarışmışdır. Müəllifin araşdırmalarında problemə kompleks şəkildə yanaşma, onomastik vahidlərin tarixi-linqvistik baxımından təhlili toponimlərə xas olan nostratik əlamətləri müəyyənləşdirmək üçün real imkanlar verirdi.
Professor Q.Məşədiyevin xidmətlərindən biri də onomastikada işlənən terminlərə aydınlıq gətirmək və onları dəqiqləşdirmək olmuşdur. Tədqiqat obyektinə və üsullarına görə fərqlənən onomastikanın terminoloji anlayış və kateqoriyaları dəqiqləşdirilmiş, onların mənaları aydınlaşdırılmışdır. 2005-ci ildə “İzahlı onomastik terminlər lüğəti”ndə (Bakı, 2005, N.Seyidəliyevlə birlikdə) 700-dən artıq onomastik terminin izahı verilmişdir. Lüğətdə çoxmənalı, sinonim xarakterli terminlər dəqiqləşdirilmişdir. 1989-cu ildən 2014-cü ilə kimi Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Onomastika şöbəsinin müdiri olmuşdur. Şöbədə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində həmmüəllif kimi iştirak etməklə yanaşı, həm də onların vaxtında və yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirilməsinə nəzarət etmişdir. Onun rəhbərliyi altında “Antroponimlər”, “Toponimlər”, “Etnonim”, “Zoonim və fitonimlər”, “Kosmonim və Ktemotonimlər” kimi hissələrdən ibarət olan “Böyük izahlı onomastik adlar lüğət”i ilk dəfə nəşr olunmuşdur. Lüğətin “Antroponimlər” hissəsində 5000-dən artıq şəxs adı verilmişdir.
Q.Məşədiyev “Azərbaycan dilinin semasiologiyası” (Bakı, 1976), “Azərbaycan dilinin onomastikası” (Bakı, 1987), “Nitq hissələrinin semantikası” (Bakı, 1986), “Zaqafqaziyanın Azərbaycan тoponimləri” (Bakı, 1990), “Azərbaycan toponimlərinin tarixi-linqvistik təhlili” (Bakı, 2007), “İzahlı onomastik terminlər lüğəti” (Bakı, 2005) və bir sıra monoqrafiyaların, 150-yə qədər elmi məqalənin müəllifidir. Onun rəhbərliyi ilə onomalogiyanın problemlərinə dair müxtəlif mövzularda namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir. Görkəmli alimin rəhbərliyi ilə həm Şimali Azərbaycandakı onomastik vahidlər, həm də Qərbi Azərbaycan və Gürcüstandakı türk mənşəli onomastik vahidlər, xüsusilə toponimlər tədqiqat obyektinə çevrilmişdir.
Alim təkcə respublikamızda keçirilən elmi konfranslarda deyil, eləcə də Türkiyə, Özbəkistan və Mahaçkalada keçirilən konfrans və simpoziumlarda maraqlı məruzələr etmişdir. Bununla yanaşı Qara Məşədiyev 1992-ci ildən AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində filologiya elmləri doktoru və filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiyaların müdafiəsini keçirən Dissertasiya Şurasının elmi katibi olmuş, 30-a qədər aspirant və dissertanta rəhbərlik etmişdir.
Azərbaycan elmində əvəzsiz xidmətləri olan dilçi alimin xatirəsi onu tanıyanların qəlbində daim yaşayacaqdır.
Allah rəhmət eləsin!
© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.