Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Əliyev Cəlal Əlirza oğlu 1928-ci il iyunun 30-da Naxçıvan şəhərində anadan olub. 1944-cü ildə Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Təbiətşünaslıq-coğrafiya fakültəsini, 1951-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib.

1955-ci ildə “Bitki fiziologiyası” ixtisası üzrə namizədlik, 1971-ci doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib, 1976-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının (EA) müxbir üzvü, 1980-ci ildə həqiqi üzvü seçilib. 1997-ci ildə professor elmi adını alıb. Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının (1995), Ukrayna və Belarus Aqrar Elmlər akademiyalarının (1996) xarici üzvü olub.

Elmi fəaliyyətinə 1951-ci ildə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Bitki fiziologiyası şöbəsində başlayan Cəlal Əliyev burada laboratoriya və  şöbə  müdiri vəzifələrinə qədər yüksəlib. O, eyni zamanda 1971-ci ildə Azərbaycan SSR EA Botanika İnstitutunda elmi-tədqiqat qrupu yaradıb, onu  böyük kadr potensialı və maddi-texniki bazası olan laboratoriya və şöbə səviyyəsinə qədər inkişaf etdirib və 1990-cı ildən etibarən ömrünün sonunadək Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinə rəhbərlik edib. 1981-1990-cı illərdə Azərbaycan EA Biologiya Elmləri Bölməsinin akademik-katibi olub. Müxtəlif illərdə Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin üzvü kimi fəaliyyət göstərib.

Cəlal Əliyev fiziki-kimyəvi biologiya sahəsində tədqiqatları genişləndirərək, keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda biologiya elminin yeni istiqamətlərinin, o cümlədən, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyası, riyazi biologiya, kompüter biologiyası  və bioinformatikanın bünövrəsini qoyub, onların hərtərəfli inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirib və fundamental tədqiqatlarla zəngin bir məktəb formalaşdırıb. Onun Botanika İnstitutunda rəhbərlik etdiyi Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsində aparılan fundamental tədqiqatları və mövcud kadr potensialını nəzərə alaraq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 30 iyun 2014-cü il tarixli Ümumi yığıncağında bu şöbənin bazasında Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun yaradılması haqqında qərar qəbul edilib və institut 1 iyul 2016-cı il tarixdən müstəqil fəaliyyət göstərir.

Cəlal Əliyevin elmi fəaliyyəti kənd təsərrüfatı bitkilərinin, əsasən buğdanın fotosintetik məhsuldarlığının nəzəri əsaslarının öyrənilməsinə həsr olunub. Alim fotosintez və fototənəffüs proseslərini kompleks şəkildə tədqiq edib. O, bitkilərin məhsuldarlığının fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur-funksional təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq, bütöv bitki və əkinə qədər bütün mərhələ və formalarında məhsuldarlıq proseslərini öyrənməklə yüksək məhsuldarlığın əsasında duran əsas prinsipləri işləyib hazırlayıb, fototənəffüs prosesinin əhəmiyyəti ilə bağlı qlobal nəticə əldə edib. Alimin torpaq-bitki sisteminin radioaktiv parçalanma məhsullarının çirklənməsinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı fundamental əsərləri beynəlxalq miqyasda çox yüksək qiymətləndirilib. Onun rəhbərliyi ilə Azərbaycanda bitki genetik ehtiyatları üzrə Milli Proqram və biomüxtəlifliyin qorunması və səmərəli istifadəsi strategiyası  və fəaliyyət planı işlənilib hazırlanıb, Bitki Genbankı yaradılıb, Azərbaycanda təbii floranın öyrənilməsi sahəsində mühüm işlər görülüb, “Azərbaycanın Qırmızı Kitabı”nın 2-ci nəşri hazırlanaraq nəşr olunub (2013).

Akademik Cəlal Əliyev dərin fundamental araşdırmaları böyük praktika ilə birləşdirməyi bacaran nadir alimlərdən idi. Alimin fundamental tədqiqatlarının nəticələrinin seleksiya işlərində kompleks şəkildə həyata keçirilməsi nəticəsində yüksək dən keyfiyyətinə və məhsuldarlığa malik, Azərbaycanın buğda əkini sahəsinin böyük hissəsini təşkil edən, Türkmənistan, Özbəkistan və Gürcüstanda yaxşı nəticələr verən bərk və yumşaq buğda sortları yaradılıb.

Akademik Cəlal Əliyev respublikada və beynəlxalq nəşrlərdə çap olunmuş 700-dən artıq elmi əsərin, 25 monoqrafiya və kitabın, 25 patentin müəllifi olub. Onun elmi məsləhətçiliyi və rəhbərliyi ilə 13 elmlər və 85 fəlsəfə doktoru hazırlanıb. Alim iştirakçısı olduğu mötəbər simpozium, konqres və forumlardakı dolğun çıxışları ilə Azərbaycan elmini layiqincə təmsil edib. Beynəlxalq Fotosintez Cəmiyyətinin (İSPR) təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə Bakı şəhərində Cəlal Əliyevə həsr olunmuş “Davamlı inkişaf naminə fotosintez tədqiqatları” mövzusunda beynəlxalq  konfranslar keçirilib (2011, 2013).

Akademik Cəlal Əliyev Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının Biologiya Elmləri üzrə Problem Şurasının sədri və bir sıra elmi və müdafiə şuralarının üzvü, “AMEA-nın Xəbərləri” (biologiya və tibb elmləri) jurnalının baş redaktoru, “AMEA-nın Məruzələri” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü və bir sıra beynəlxalq jurnalların redaksiya heyətinin üzvü və fəxri üzvü olub. O, 1999-cu ildə YUNESKO-nun nəzdində yaradılmış “Bioetika, elmi biliklərin  və texnologiyaların etikası” Milli Komitəsinin sədri olub.

Beynəlxalq Fotosintez Cəmiyyəti (ISPR – International Society on Photosynthesis Research) görkəmli alim akademik Cəlal Əliyevin dünya fotosintez elminə verdiyi dəyərli töhfələri nəzərə alaraq, onun adına beynəlxalq mükafat (“The Jalal Aliyev Lecture Award” - “Akademik Cəlal Əliyev adına mükafat”) və medal təsis edib.

Akademik Cəlal Əliyev Əməkdar elm xadimi fəxri adına (1983) layiq gürülüb, “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni (1972, 1986), Azərbaycan Respublikasının “İstiqlal” ordeni (2003), Gürcüstan Respublikasının “Şərəf” ordeni (2003), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fəxri diplomu (2008) və Azərbaycan Respublikasının “Şərəf” ordeni (2013) ilə təltif olunub. O, kənd təsərrüfatı sahəsində fundamental tədqiqatlara və əldə edilən əhəmiyyətli nəticələrə görə akademik İradə Hüseynova ilə birlikdə AMEA-nın “Həsən Bəy Zərdabi” mükafatına layiq görülüb (2014).

Akademik Cəlal Əliyev XX əsrin sonlarında ölkəmizdə cərəyan edən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərdə əsl vətəndaş mövqeyi tutub, milli mənafelərin müdafiəsi işinə sanballı töhfələr verib. Dörd çağırış (1995; 2000; 2005, 2010) Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin üzvü olub.

Akademik Cəlal Əliyev 2016-cı il fevralın 1-də vəfat edib.

Böyük alim və ictimai-siyasi xadim akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyevin əziz xatirəsi heç zaman unudulmayacaq.

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.