Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

İxtiyar Bəhrəm oğlu Bəxtiyarlı 

Alınan elmi nəticələrə əsaslanaraq ( başqa əməkdaşlarla birgə) lantanoidlərin sulfid-lərinin, oksisulfidlərinin alınması üçün iki yeni üsul işlənmiş və optoelektronika səna-yesi üçün bir neçə effektiv xassəli yeni stoks və antistoks lüminoforlar sintez edilmiş , onların işıqlanma mexanizmi öyrənilmişdir. Belə ki, (Ga2S3)1-x(Eu2O3)x tərkibli bərk məhlul əsasında katodolüminofor,

(Ga2S3)1-x(La2O3)x-y (Er2O3)y tərkibli şüşələr əsasında isə fotolüminofor sintez edilmiş və xassələri öyrənilmişdir. Bu lüminoforlar uzun müddət aqressiv mühitdə işləyərkən spektral xarakteristikalarını itirmir.

Nd2S3-Ga2S3-EuS sistemində əmələ gələn (EuGa2S4)1-x(NdGaS3)x və EuNdGa3S7 tər¬kibli monokristallar spektrin görünən oblastında yaşıl rəng verən lüminofor kimi televiziya və optiki informasiyaları əks etdirən ekranlarda istifadə oluna bilər. Ən başlıcası isə Nd3+ ionunun göstərilən matrisalarda yaxın infraqırmızı oblastda güclü şüalanma effektivliyə malik olması bu materiallardan lazer elementi kimi istifadə olunmasını təmin edir.

Fotolüminessensiya xassələri AMEA-nın Fizika Institutunun “Tarazlıqda olmayan elektron prosesləri” laboratoriyasında f-r.e.d., professor Oqtay Tağıyevin rəhbər-liyi ilə ölçülmüşdür.

Er2O3- BaSiO3-ErF3 kvaziüçlü sistemində faza tarazlığını tədqiq edərək BaSiO3 əsasında bərk məhlul sahəsindən

(BaSiO3)1-x (ErF3)x tərkibli nümunələrdə antistoks lüminessensiya xassəsi aşkar edilmişdir.

Sonra Yb3+ ionundan (YbF3) sensibilizator kimi istifadə edərək effektiv xassəli

(BaSiO3)1-2x (ErF3)x(YbF3)x tərkibli antistoks lüminofor alınmış və işıqlanma mexanizmi öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, tərkibdə Yb3+ ionu enerjinin Er3+ ionuna ötürülməsini gücləndirir və şüalanmanın infraqırmızı oblastdan görünən oblasta çevrilməsi baş verir. Həmin materialın gecəgörmə cihazlarında, lifli xətti rabitə sistemlərində işləyə biləcəyi tövsiyə olun¬muşdur. Antistoks lüminessensiya xassələri Pyer-Küri və Mariya Küri adına Paris Universitetinin “ Nano-elmlər” institutunun professorları Karlos Bartou və Poll Benaloulun iştirakı ilə öyrənilmişdir. Sb2Te3 - Gd2Te3-Bi2Te3 kvaziüçlü sistemində faza tarazlığı tədqiq edilərək sistemdə geniş qatılıq intervalında üçlü bərk məhlul sahəsi aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, [Bi2Te3]1-y [(Sb2Te3)1-x (Gd2Te3)x]y tərkibli nümunələrdə (Sb2Te3)1-x (Gd2Te3)x miqdarını dəyişməklə “n” və “p” tip yarımkeçirici materiallar almaq mümkündür. Buna səbəb, tərkibdə antistruktur defektlər yaradan bismutun qadoliniumla əvəz olunması hesabına yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının dəyişməsidir. ”n” tip [Bi2Te3]1-y[(Sb2Te3)1-x (Gd2Te3)x]y və “p” tip keçiricilikli (Sb2Te3)1-x (Bi2Te3)x-y (Gd2Te3)y tərkiblər əsasında Peltye elementi yaradılmışdır.

Məlum olmuşdur ki, bu elementin termoelektrik effektivliyi ~300K-də maksimum qiymət alır və optimal cərəyanda ~400-dək soyutma verir. Bu isə ondan termoelektrik soyuducuların hazırlanmsında istifadə olunmasına imkan yaradır. Termoelektrik xassələrinin ölçülməsı və interpretasiyası AMEA-nın Fizika İnstitutunda “Bərk cisim elektronikası laboratoriyasında” AMEA-nın müxbir üzvü, f-r.e.d., professor C.Ş.Abdinovun iştirakı ilə aparılmışdır.

Bundan başqa, tədqiq olunan sistemlərdə alınan yeni fazaların termodinamiki funksiyalarının proqnozu və hal diaqramlarının korrekt hesablama üsulları hazırlanmışdır.