Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun "Bədii əsərləri" çapdan çıxıb. Kitabın tərtibçisi və ön sözün müəllifi akademik İsa Həbibbəyli, redaktoru professor Tahirə Məmməddir.

Annotasiyada qeyd edilir ki, "kitabda ilk dəfə görkəmli elm xadimi, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun müxtəlif janrlarda bədii əsərləri oxuculara təqdim olunub.

Toplunun nəsr əsərləri, memuarlar, dram əsərləri, səhnəciklər, poeziya və publisistika bölmələrində 10 hekayə, "Molla Nəsrəddin" guşəsi (yumoristik miniatürlər) adı altında 9 miniatür, 4 novella, 2 povest, "Xatirələr" adlı memuar, 2 dram əsəri, "Bəhlul və Nəsrəddinin söhbəti" adı ilə 10 səhnəcik, 5 şeir, 1 poema və 4 publisistik yazı verilib.

Akademik İsa Həbibbəyli "Görkəmli elm xadiminin bədii yaradıcılığı" adlı geniş ön sözündə Məmməd Cəfər Cəfərovu humanitar və ictimai elmlərin universal bilicisi, görkəmli ədəbiyyatşünas-alim və şəxsiyyət kimi təqdim edib. Onun ədəbi irsini xüsusi bölmələr üzrə səciyyələndirib.

Məmməd Cəfər bədii yaradıcılığa məktublarla başlayıb. "Xatirələr" memuarından məlum olur ki, 17 yaşında "İlhamla yazılmış məktublar" (1926) adlı ilk yazısını yazıb. 1928-ci ildə Ruhulla Axundova yazdığı ərizəsində təhsil almaq arzusunu şeirlə ifadə edib. İstəyi müsbət qarşılanıb, o, pedaqoji texnikuma, sonra Pedaqoji İnstituta qəbul edilib.

Məmməd Cəfər "Kündəgir" imzası ilə şeirlər yazıb, ilk dəfə "İşçi-kəndli müxbiri" məcmuəsində çap etdirib. Şeirlər, əsasən, məhəbbət mövzusunda yazılıb, lirik, romantik mətnlər olub, onlar süjetlidir ("Qız və atlı", "On üç yaşlı gəlin"...).

Məmməd Cəfərin sevdiyi Ceyran adlı həkim qıza (1936) yazdığı şeiri - mənzum məktubu da olub. Şeirin mətni "Xatirələr" memuarında verilib.

"Bir mənzum məktuba cavab" poemasını İsa Həbibbəyli arxivindən üzə çıxarıb. "Poema məzuniyyət vaxtı Yaltada istirahətdə olan müəllifə çalışdığı elmi tədqiqat institutundan şeirlə yazılmış mənzum məktuba cavab şəklində qələmə alınıb". Müəllif bir institutdakı elmi mühitin real mənzərəsini bədiiləşdirib.

Poemanın əsas olan variantı natamamdır. Lakin əldə olunan variant əsərin ideya-məzmunu haqqında ümumi təəssürat yaradır. Müəllifin poemaya romantik baxışı da ifadə olunub. Poema 30 avqust 1960-cı ildə yazılıb. M.C.Cəfərov, əsasən, çalışdığı, bələd olduğu elmi mühitdən, alimlərin həyatından mövzular alıb. Əsərdə Ədəbiyyat İnstitutu əməkdaşının portreti, onların səciyyəvi cizgiləri canlandırılıb.

Məmməd Cəfər Cəfərov epik və dramatik əsərlər müəllifidir. O, bu mətnlərində yeri gəldikcə lirik şeir parçalarından da istifadə edib.

Müəllif "Əntiqə adamlar" kitabını 1981-ci ildə çap etdirib. Yazıçının yaradıcılığında nəsr əsərləri davamlı yer tutub. Bunlar, əsasən, 1946-1948-ci illərin yazılarıdır. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə işlədiyi illərin. Yazıçı qəzetin "Satira süngüsü", "Molla Nəsrəddin" guşələrində verdiyi satirik-yumoristik hekayələri, səhnəcikləri bir kitaba yığıb. Bunlar müxtəlif imzalarla olub, 1981-ci ilə qədərki yazıları əhatə edir ("Etiraf", "Şalvar", "Qızdır, ya oğlan", "Hörmət və artıqlaması ilə", "Metronun əxlaqı" və s.). Kitabda "Müəllifin bir neçə sözü" adlı müqəddiməsi də verilib.

İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfərin nəsr əsərlərini janr baxımından 5 qismə ayırıb: hekayələr, novellalar, yumoristik miniatürlər, povestlər, xatirələr. O,"Əntiqə adamlar"dakı "Nigarançılıq", "Şalvar", "Dəvətnamə", "Qızdır, ya oğlan" yazılarını novella hesab edib. Hekayə və novellalarda köhnəliklə yeniliyin müqayisəli təqdimi verilib.

M.C.Cəfərov "Qayanın dibində", "Qeybalının dostuna məktubu", "Metronun əxlaqı", "Sehrli palto", "Zənbillər", "Bir yüngülvari səhv", "Dana əti", "Hörmət və artıqlaması ilə", "Şalvar", "Atıcı İlyas" və başqaları, habelə, "Qurban və Mansurov" povestində başlıca meyar düşündürmək, tərbiyə etməkdir.

"Atıcı İlyas" sənədli-publisist hekayədir. İlyas İsmayılovun İkinci Dünya müharibəsindəki qəhrəmanlığından bəhs edir. Əsər oçerk təsiri bağışlayır.

Məmməd Cəfərin hekayə və povestləri, əsasən, yumoristik plandadır, bununla belə, bunların satirik-yumoristik səciyyəli olanları da vardır. Bu hekayələr üçün yumoristik gülüş əsasdır. İ.Həbibbəyliyə görə, "Onun "Əntiqə adamlar" kitabındakı "Molla Nəsrəddin" guşəsində verilmiş hekayələr janr baxımından yumoristik miniatürlərdən ibarətdir".

Kitabdakı yumoristik miniatürlər sırasında "Molla Nəsrəddin məsləhətləri" adı ilə mətnlər də verilib. Bu məsləhətlər didaktik ruhlu yox, gülüş doğuran, yumoristik səciyyəli olanlardır ("Zəlzələ", "Dostum Məstavərliyə", "İki nəfər və yeddi nəfər" və s.).

Məmməd Cəfər nəsr əsərlərində "Molla Nəsrəddin", "M.Nəsrəddinov", "M.N" "M.Zeynaloğlu", "Zurnaçı", "Zorən təbib", "Dəmdəməki" imzalarından istifadə edib.

M.C.Cəfərov uzun müddət xatirələrini yazıb. Vaxtilə İsa müəllimə köhnə bir dəftər göstərib, memuar yazdığını bildirib. İ.Həbibbəyli də görkəmli alimin akademiyada, Naxçıvan universitetində keçirilmiş 70 və 80 illik yubileylərində ustadıyla bağlı xatirələrini yada salıb. O, "Xatirələr"dən seçilmiş parçaları "Azərbaycan", "525-ci qəzet" və "Ədəbiyyat qəzeti"ndə, habelə, 2010-cu ildə tam halda Bakıda "Çaşıoğlu" mətbəəsində çap etdirib.

"Xatirələr" alimin tale romanıdır. İ.Həbibbəyli yazır ki, "Xatirələr" memuarı adi əhvalatlar və yaddaqalan xarakterlər romanıdır". "Xatirələr" memuarında M.C.Cəfərovun uşaqlıq və gənclik illərinin çətin və məşəqqətli hadisələrindən tutmuş, XX əsrin 50-ci illərinin sonlarına qədərki hadisələr öz əksini tapıb. Sistemli kompozisiyası olan bu əsərdə ailə-məhəllə, bazar-dükan mühitindən məktəb-ali təhsil, elmi-ictimai və ədəbi-mədəni həyat istiqamətlərinə qədər bir çox mühüm hadisələr və mətləblər özünə yer tapıb. Eyni zamanda "Xatirələr"də XX əsrin 30-50-ci illərinin elmi-ədəbi prosesləri də geniş şəkildə işıqlandırılıb".

Əsər M.C.Cəfərovun tərcümeyi-halı, mühiti və müasirləri, həyata, ədəbiyyata baxışı haqqında olub, dərzi, papaqçı, çörəkçi, usta şagirdi, qonşular və qohumların obrazını özündə ehtiva edib.

Əsərin I hissəsi "Naxçıvan xəbərləri" adlandırılıb. XX əsrin əvvəllərindən 1931-ci ilə qədərki dövrün hadisələridir. Bu hissədə XX əsrin əvvəllərindəki Naxçıvanın real mənzərəsi canlandırılıb.

II hissə "Bakı xatirələri" adlanır. Burada memuaristin ADPİ-dəki təhsil illəri, müəllimləri, tələbə yoldaşları, elm və maarifçilik sahəsində xatirələri, müəllimlik və qəzetçilik fəaliyyəti, "Ədəbiyyat qəzeti"nə verdiyi yüksək qiymət ifadəsini tapıb.

"Xatirələr" alimin sağlığında kitab halında çap edilməyib. İ.Həbibbəyli səbəbini belə aydınlaşdırır ki, yazılar "AXC-yə, 37-ci il hadisələrinə, repressiya prosesinə, görkəmli alimin müasirləri olan bir sıra tanınmış şəxsiyyətlərə dair bəzi ciddi mətləbləri əhatə etdiyinə görə" müəllif onları çap etdirməkdən ehtiyatlanıb.

M.C.Cəfərov ilk pyesini 1926-1927-ci illərdə yazıb. Yazıçının hər iki pyesi bizə gəlib çatmayıb.

M.C.Cəfərovun yumoristik səhnəcikləri də var ("Orası doğrudur", "Bəhlul və Nəsrəddinin söhbəti", "Yuxu bişirənlərin yol söhbəti, yaxud Tağı və Nağı" və s.).

İ.Həbibbəyliyə görə, 1965-1991-ci illər M.C.Cəfərovun bədii yaradıcılığının III mərhələsidir. "Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyası 1965-ci ilin, "İnsanlar və talelər" kinodramı 1975-1991-ci illərin bədii yaddaşıdır. Birinci pyes 4 pərdəli, 7 şəkilli olmaqla "Molla Nəsrəddin guşəsində" başlığı ilə verilib. Əsərdə sovet cəmiyyətinin içəridən çürümə prosesi göstərilib. İ.Həbibbəyli vurğulayır ki, "M.C.Cəfərov "Get dolangilən, xainsən hələ" əsərini komediya adlandırsa da, pyesin ideya-məzmunu, konfliktin xarakteri, ictimai mühitin faciəvi hallarının təqdimatına işıq salınması əsərin tragikomediya janrında yazıldığını göstərir. "Get dolangilən, xainsən hələ" pyesi elmi mühitin komediyasını, təsvir edilən dövrün və haqqında danışılan cəmiyyətin faciəsini əks etdirir".

Akademik İ.Həbibbəyli hesab edir ki, M.C.Cəfərovun "İnsanlar və talelər" kinodramı C.Məmmədquluzadə - "Molla Nəsrəddin" mövzusunda yeni mərhələdir, Mirzə Cəlilin həyatı və mühiti haqqında ilk kinodramdır. Bu əsərdə C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyli, Ə.Hüseynzadə, F.Köçərli, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, Həmidə xanım Məmmədquluzadə, Əbülfətxan Ələvi və başqalarının obrazı yaradılıb. Əsər Cəlil Məmmədquluzadənin 30 illik həyatının ensiklopediyasıdır. Pyes yazıçının silahdaşı Həmidə xanımın ağır və tənha həyatı, onun yanıqlı taleyinin təsviri ilə başa çatıb. Əsərin sonunda Hüseyn Cavidin "Xəyyam" əsərindən 6 misralıq parça verilib. Pyesin yazılışı zamanı ədəbi-tarixi mənbələrdən, dövri mətbuat materialları və memuar ədəbiyyatından istifadə edilib.

Kinodram 2009-cu ildə Naxçıvanda, "Əcəmi" nəşriyyatında çapdan çıxıb. 2012-ci ildə isə C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında tamaşaya qoyulub.

Məmməd Cəfər Cəfərov XX əsrin 40-cı illərində publisistik fəaliyyətə başlayıb. Yazılarında, əsasən, İkinci Dünya müharibəsi dövrünün hadisə və insanlarını əks etdirib. Onun Həzi Aslanova həsr etdiyi "Vətən qəhrəmanı" (1944) oçerki də müharibə dövrünün yazılarındandır. Həzi Aslanova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adının verilməsi münasibətilə yazılıb və "Vətən uğrunda" jurnalında çap olunub. "Generalın tabutu önündə" məqaləsi də qəhrəmana, "Bəşəriyyətin ən qorxulu düşmənləri" məqaləsi isə faşizmin ifşasına həsr edilib. "Qələbə bizimdir", "Səlib yürüşü baş tutmadı", "Üçüncü imperiyanın səbəbləri", "Almaniya, geriyə, Almaniya çəkil", "Xalqların birləşmiş iradəsi" məqalələri də müharibə mövzusundadır.

M.C.Cəfərov elm, ədəbiyyat və incəsənət məsələlərinə aid publisistik yazılarında müəllifidir ("Tənqidşünas özünün yaradıcılıq planları haqqında", "Söz ustalarının böyük vəzifələri", "Müəllimlik mədəniyyəti", "Mühüm vəzifələr", "Dissertasiya yazanlara "Molla Nəsrəddin" nəsihəti", "Bəstəkarın arzuları", "Yeni il arzuları", "Qəzet də bir məktəbdir" və s.).

Akademik İsa Həbibbəyli hesab edir ki, Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyatımızda intellektual bədii nəsr və dramaturgiyanın yaradıcısıdır. Alim bədii materialları qoruyub ona çatdırdığına görə, alimin bacısı qızı, professor Ulduz Həşimovaya təşəkkür və minnətdarlığını bildirib.

Məmməd Cəfər Cəfərovun yeni kitabı xeyirxahlıq, qədirşünaslıq nümunəsidir. Akademik İsa Həbibbəylinin ustadına sədaqəti və borcu, bədii fikrin inkişaf tarixinə hörmət və sayğısı, habelə, nüfuzlu Ədəbiyyat İnstitutunun korifeyləri və onun şərəfli ənənələrinə ehtiramının ifadəsidir.

Əlizadə ƏSGƏRLİ, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu baş direktorunun müşaviri, filologiya elmləri doktoru

“525-ci qəzet”