Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Bu gün burada bizi əbədi sözün gücü və müstəsna şəxsiyyətin nuru birləşdirir. Böyük Mövlana Cəlaləddin Rumi “Mənəviyyat Məsnəvisi”ndə təsdiqləyirdi:

Biz gəldik ki, qovuşduraq,

Gəlmədik ki, ayrı salaq.

Mövlana özü də, Yunus Əmrə də, o çağların Azərbaycan ozanı Molla Qasım Şirvani də, onlardan əvvəl Gəncəli Nizami də, Qaşğarlı Mahmud da, onlardan yüzillər sonra İmadəddin Nəsimi də, Məhəmməd Füzuli də, Əbdülhaq Hamid də və bu gün işığına toplaşdığımız Hüseyn Cavid də dünyaya elə eyni vəzifə ilə gəldilər - insanları bir-birinə daha yaxın, daha ürək-ürəyə, daha əl-ələ etmək “tapşırığı” ilə.

İndi, yaşı 140-a çatarkən böyük Cavidi xəyalımızdan keçirəndə gəldiyimiz ən vacib qənaətlərdən ilki budur ki, hər halda həyatının bütün keşməkeşləri və sarsıntılarına baxmayaraq o, son dərəcə məsud bir insandı.

Bir əsrdən də bir az əvvəl gənc Cavid İstanbul Universitetinin tələbəsi idi, hər gün elə bizim indi etdiyimiz kimi bu göyçək şəhərin küçələrindən keçirdi, gələcəyə saysız ümid və arzularla dolu günlər yaşayırdı.

Bu gün yaşı 140 çatanda yenə İstanbuldadır, yenə diridir, yenə insanlarla, sevənləriylə ürək-ürəyə, nəfəs-nəfəsədir.

Və yenə Universitetdədir, tələbələr, müəllimlər arasında, gəncliklə, gələcəklə birgədir.

Onu həyatdan qopardılar, tarixdəki izlərini belə birdəfəlik yox etməyə çalışdılar, adına, yazdıqlarına yasaq qoydular. Ancaq içərisində yaşadığı günlərə çox hündürdən və çox uzaq gələcəkdən baxmağa qadir olan Şair inandı ki, işığı sevməyən yarasalar nə qədər çalışsa da, günəşi qaranlıqlara qərq etmək onlara qismət olmaz.

Bir başqa böyük şairi düşünərək zamanında Cavidin yazdığı zərbülməsəl siqlətli sətirlər bu gün özünə çox yaraşır:

Kəhkəşan saçların əsrarı nihan,

Açdı ürfan ilə bambaşqa cahan.

Onu duymaz, duyamaz hər şaşqın,

Bir dəniz şişəyə sığmışmı, saqın!

Gün dəyişdikcə o həp gənc olacaq,

Şən gönüllərdə pərəstiş bulacaq!..

Onun umduğu və inandığı gerçəyə çevrildi. Sevənlərinin ürəyində pərəstiş bulmaq və daim gənc olmaq qismətini tarix onun əbədi yol yoldaşı etdi.

Cavid böyük ideyalarını yazdığı üçlü faciələrdə əks etdirib.

“Topal Teymur”u araya-ərsəyə gətirmişdi. 1937-ci ildə Çingizxana həsr etdiyi dramını bitirdi,  həbs olunduğu gecə evindən aparılmış itkin əsərlərindən biri məhz bu idi və elə həmin il “Koroğlu”nu yazmağa başlayırdı.

Bitməz sevgi, dünyanı qovuşdura biləcək “məhəbbət dini” haqqında “Şeyx Sənan”ı yazdı, üstün zəkanın insanı hər buxovdan azad edə bilmək qüdrəti haqqında “Xəyyam” pyesini doğurdu, haqsızlığa üsyan edən “Səyavuş” dramını qələmə aldı.

Dünyanı sarsıdan şər haqqında düşündü. “İblis”i qələmə aldı. Dünyanı xilas edəcək şəfqət haqqında düşündü, “Peyğəmbər” əsərini yazdı. Ən ali münsif haqqında son əsərini, “Allah”ı yazmağa başlayanda dustaq idi. Həmin əsəri bitirməyə macal tapmadı.

Cavid necə yazırdı? Onun işləmə texnologiyası necə idi? Zahirən bunlar cavabsız suallar kimi görünür. Ancaq bu sualların da cavabı var. Caviddən yadigar qalmış dəftərlərdən birində bu sirrin izahını tapırıq. Cavidin əlyazması, çətin oxunan xətti bizi bu asan olmayan sualın cavabına doğru yönəldir. O, şeirə çevirəcəyi hər mətləbi əvvəlcə sətir-sətir nəsrlə yazır, sonra onları misra-misra şeirləşdirirmiş. Yəni Cavidin üçün fikir həmişə daha öndə idi.

Zamanında o, bir neçə dil bilirdi. İlk gəncliyində İranda oldu. Farscanı orda öyrəndi və farsca yazdığı şeirlər də var. Ruscanı bilirdi və Azərbaycan türkü idi, ana dilində yazırdı. Ancaq Cavid ondan dəfələrlə çox dillər bilən əksəriyyətin də bilmədiyi və bilinməsi hər kəsə müyəssər olmayan bir dilə də vaqif idi. İnsanla insanca danışmaq dilini bilirdi. Məhz bu səbəbdən Cavidin dünya boyu yürüşləri hələ qarşıdadır. Bu gün onun danışdığı dillərin sayı bir vaxtlar bildiyi dillərin miqdarından qat-qat çoxdur. Zaman keçdikcə də bu sıraya yeni-yeni dillər əlavə olunacaq. Yazdıqları yeni-yeni dillərə çevrildikcə Cavid dünyanın hər nöqtəsində hər xalqla onlara ruhən doğma, məhrəm bir insan kimi həmsöhbət olmağa başlayacaq. Əsərlərinin çevrildiyi və Cavidin danışdığı dillərin sayı artdıqca isə o, daha çox qəlbi və zəkanı fəth edəcək. Olsun ki, hansısa dilə tərcümə ediləndə Cavid şeirindəki ilkin misilsiz bədiilik nələrisə itirəcək. Ancaq hər sətirdə nəbz kimi çırpınan fikir yükü o qədər ağırdır ki, məhz bunun sayəsində misraların cəlbedici qüdrəti hətta başqa dil libası geyinəndən sonra da təsirediciliyini itirməyəcək.

Cavid müasir düşünən və adil bir insan idi. Yeni nəsillərə üz tutaraq söyləmirdi ki, mənim kimi olun, ardımca gəlin. Təsdiq edirdi ki, gəncliyin öz yolu var, inanırdı ki, onlar irəlilədikləri yolda uğurlara da çatacaqlar. Ancaq anladırdı ki, mənim və yaş nəslimin də öz xətti, öz üslubu, öz tərzi var. Bizi də niyə bu yolla getdiyimizə, həqiqətləri niyə belə görüb, bu cür ifadə etdiyimizə görə qınamayın, ittiham etməyin.

Cavid əmin idi ki:

Bəxtiyarsan əgər çəkdiyin əmək

Cahan sərgisinə versə bir çiçək.

Və yazdıqları, yaratdıqları, insanlığa zövqlər bağışlamış və zövq verməkdə davam edən söz inciləri ilə hər zaman canlı olan Cavid əlbəttə, məsuddur.

Onun əbədi diriliyinin bir sübutu və təsdiqi də elə bugünkü gündür. Sözü bizimlədir, adı bizimlədir, əbədi hürriyyəti vəsf edən ruhu bizimlədir və sağlığında olduğu kimi yenə ən təzə nəsillərlə həmdərd ola bilmək müstəsnalığı onunladır.

Əsl xoşbəxtlik başqa necə olar ki!

Cavid tərcümeyi-halı göylərdə nəqş edilmiş bir insan idi. Bəlkə elə hamımızın alın yazımız, taleyimiz səmalarda, uca dərgahda, Tanrı qatında  cızılır. Amma indi zaman ucalığından Cavidin ömür yolunu bir də seyr edirkən ona şahid olursan ki, sanki İlahi onu addım-addım yetişdirərək talelər yazan böyük bir şair olmağa qədəm-qədəm hazırlayıb.

Gənc ikən 23 yaşında bir ucqar əyalət şəhəri Naxçıvandan qismət onu İstanbula gətirib çıxardı.

Orda, öz yurdunda qalsaydı kim olacaqdı? Bir xırda tacirmi, ya elə ailəsinin istədiyi kimi bir ruhanimi?

Onun bəxtinəsə hamınınkı olmaq, işığından hər kəsə pay vermək yazılmışdı.

“Peyğəmbər idim, ümmətim olsa” deyirdi. Və bu missiya ilə dünyaya gəlmiş şairi həmin vəzifəni icra etməkçün zaman özü hazırlamalı, yetişdirməli, ruhən və fikrən zəngin, dərin etməli idi. İranda farscanı öyrəndi, fars ədəbiyyatının əlvan dünyasına daxil oldu. İstanbula gəldi, Rza Tofiqdən, Tofiq Fikrətdən, Mehmed Akifdən dərs aldı. Lakin şərqliykən dünya şairi ola bilməkçün gərək Qərbi də biləydi. Sərhədlərin qapalı olduğu sovet dönəmində 1926-cı ildə gözlərini müalicə etdirməkçün ona Almaniyaya getmək icazəsi verildi. Bu sadəcə bir cüt gözün müalicəsi deyildi. Bu səfər onun dünyada baş verən çox mürəkkəb hadisələrə gözünü açdı. Bu səfər ona üzdən görünməyən çox mətləblərin dərinlərini görə bilmək fürsətini verdi. Və ona görə də bir azərbaycanlı olan Cavid sadəcə bir Azərbaycan şairi olaraq qalmadı. Dünyanınkılaşdı. Sözünü yalnız Vətəninə, öz yurddaşlarına deyil, dünyaya deməyə başladı.

...Tanrısı gözəllik və sevgi olan Cavid həyatda hər bəlaya hazır olduğunu öncədən açıqca bəyan etmişdi:

Mən təzad elçisiyəm hər qayğı.

Mənə saçmaqda səadət işığı.

Bu taleyi, bu qədəri, ömrün bu cür gedişini irəlicədən görsə də, könüllü qəbul etdi. Yerinin, əsl məkanının yer deyil, çox ucalar, səmalar olmasını özü yazmışdı:

Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm,

Yerə enməm də səma şairiyəm.

Necə söyləmişdisə elə düşündüyü təhər də oldu. Həm məcazi və həm də müstəqim mənada. Bu gün uzaq göylərdə süzən, hərəkətdə olan kiçik planetlərdən biri Cavidin adını daşıyır.

Aydın gecələrdə ulduzlarla dolu göylərə baxarkən bunu da düşünün ki, uzaqlardan sizə baxan, sayrışan həmin səyyarələrin arasında Cavid ulduzu da var.

Və Cavid ulduzu daim parlayacaq, onun işığı həmişə bizimlə, insanla olacaq!

Rafael HÜSEYNOV, Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin baş direktoru, akademik

“Ədəbiyyat qəzeti”