Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Turxan Gənceyi az yazan, həm də yığcam yazan alimlərdən idi. Ondan cild-cild əsərlər, bir neçə yüz və min səhifələri dolduran kitablar qalmayıb. Qələmindən çıxanlar həcmcə böyük olmayan, həm də tez-tez yox, ayda-ildə bir yol yazdığı məqalələrdir. Amma o məqalələrin hər biri onlardan qat-qat qalın olan araşdırmalardan siqlətcə daha sanballıdır və oxuduqca anlayırsan ki, növbəti tədqiqlərinə keçmədən elə bu məqaləni içəridən böyütməyə, qaldırdığı məsələlərin hər birinin ardınca gedərək mövzunu həm eninə, həm uzununa - dərinləşdirərək və genişləndirərək inkişaf etdirsəydi, elə bu məqalə dönüb olardı ayrıca monoqrafiya.

Turxan Gənceyi araşdırıcılıqda ənənəvi olmayan və yalnız ali dərəcəli alimlərə xas bir xətt tutmuşdu. O, özündən sonra gələnlərə yol xəritəsi cızan, çətin mətləblərə aparan cığırları dəqiqliklə nişan verən, işin çətinini yerinə yetirərək müəyyənləşdirdiyi qəlib əsasında daha hansı addımları atmağın açarını ardıcıllara təqdim edən xeyirxah müəllim idi. Onun məqalələrinin hər biri sonra dünyanın neçə ölkəsində neçə alimin sıra-sıra araşdırmaları üçün cövhərə çevrilir, başlanğıc nöqtəsinə dönürdü. Elə Lütfi Zadə (1921-2017) də belə olub. O da az və yığcam yazırdı, amma onun da hər yeni yazısı başqa alimlərin sonrakı neçə-neçə araşdırmaları üçün bir qığılcıma dönürdü. Hər yeni əsərini ortaya çıxarmaq üçün Turxan Gənceyi uzun müddət araşdırmalar aparırdı. Bir neçə səhifəlik məqaləni yazmaq üçün yüz səhifələrlə, min səhifələrlə mənbələri qaldırırdı. Turxan Gənceyi mənbələri dindirməyin, məxəzlərlə danışmağın ustası idi. Başqalarının dönə-dönə açdığı, oxuduğu qaynaqlarda o, heç kəsin indiyəcən görmədiyi incəlikləri tapa bilirdi. Və bir də indi bizim üçün mühümdən-mühüm olan bir cəhət - hansı səmtə üz tuturdusa, o araşdırmalarının arxasında ümumən türklük məfkurəsindən öncə mütləq azərbaycançı damarı, ümdə Azərbaycan marağı vardı.

Orta əsrlərin məşhur salnaməçisi Xandəmir (1473/76-1534) "Həbibi-s-siyər" əsərində xəbər verir ki, 1501-ci ildə Şah İsmayıl (1487-1524) ruh bədənə daxil olan kimi Təbrizə girdi və bu gözəl şəhəri səltənətin paytaxtı elan etdi, Səfəvilər dövlətinin təməli belə qoyuldu. Və Təbriz Səfəvilər dövlətinin baş şəhəri olaraq, əlbəttə, inkişafında yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Lakin bu, çox çəkmədi - 1555-ci ildə paytaxt Təbrizdən Qəzvinə köçürüldü, 1597-ci ildə isə I Şah Abbas (1571-1629) daha bir paytaxtdəyişmə etdi - baş şəhəri Qəzvindən İsfahana dəyişdi. Təbii ki, Təbrizin paytaxtlılığı, ölkənin inzibati mərkəzi olmaq keyfiyyətini itirməsi onun siyasi və mədəni nüfuzuna müəyyən qədər təsir etməyə bilməzdi. Amma ard-arda dəyişən paytaxtlar və nəhayət, başkəndin İsfahana gəlməsinin vəd etdiyi daha ayrı təhlükələr vardı: Azərbaycan türkcəsinin Səfəvi imperiyası içərisində küncə sıxılma ehtimalı. Lakin vəziyyət gerçəklikdə necə idi?

Turxan Gənceyi, olsun ki, başqa çoxlarını da düşündürmüş, ancaq onillərcə, yüzillərcə açıq qalmış bu vacib mədəni, milli, tarixi mənası olan suala cavab tapmaq üçün inadlı axtarışlara başladı. Siyahısı az qala yazdığı məqalənin həcmiycə olan məxəzləri qaldırdı və həmişə yaşayacaq, onu mütaliə edən azərbaycanlıların içərisində daim qürur duyğusu oyadacaq, yazını oxuyan digər xalqların təmsilçilərində də Azərbaycan dilinə, Azərbaycan xalqına rəğbət oyadacaq bir məqaləni ortaya qoydu: "İsfahandakı Səfəvi sarayında türk dilinin mövqeyi".

Həmin məqaləsində Turxan Gənceyi Şərq və Qərb mənbələrinə əsaslanaraq bir-birindən maraqlı faktları sıralayırdı. İtalyan səyyahı Petra Della Vallenin (1586-1652) 1617-ci il dekabrın 18-də dostu Mario Eskipanoya göndərdiyi bir məktubdan parçanı iqtibas edirdi. Petra Della Valle yazırdı ki: "Bu gün İsfahanda - sarayda, ümumilikdə İranda daha çox türkcə danışırlar, nəinki farsca. Bunun səbəbi o deyil ki, türkcəni farscadan daha üstün hesab edirlər. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, qızılbaş ordusundakıların hamısı türklərdir və onlarla ünsiyyət saxlamaq üçün gərək türkcəni biləsən. Ona görə də ordu içərisində də, orduyla ünsiyyətdə olan dövlət məmurları da, saray adamları da hamısı türkcə danışırlar. Həmin səbəbdən şahın özü də həm qoşun içərisində, həm də camaat arasında türkcə danışır ki, onu hər kəs yaxşı başa düşsün".

Unudulmasın ki, bu hadisə İsfahanda zahirən farsların daha çox yaşadığı məkanda baş verir. Həmin məqaləsində Turxan Gənceyi sıra-sıra farsdilli qaynaqlara üz tutursa da, Avropa mənbələrinə daha artıq üstünlük verir və bu da onun yürütdüyü əsas fikrin qüvvətli, həm də mötəbər dayağına çevrilir.

Turxan Gənceyi 1636-cı ildən 1638-dək bu tərəflərdə səyahətdə olmuş alman səyyahı Adam Olearinin (1599-1671) İsfahanda - sarayda verilən bir ziyafəti təsvir edən sözlərini də iqtibas gətirir: "Ziyafət bitdikdən sonra eşikağası çıxdı qabağa, türk dilində bir dua oxudu və insanlar da hamısı "amin" dedilər".

Və səyyah təəssüratı lap şiddətləndirən bir cümlə də əlavə edir: "İsfahan sarayında türk dili o qədər önəmlidir ki, fars dilində nadir hallarda bir kəlmə söz eşidərsən".

Turxan Gənceyi daha bir inanımlı sitatı 1660-1670-ci illərdə İranda səyahətdə olmuş və müşahidələri əsasında dəyərli səfərnamə yaratmış Şevalye Jan Şardendən (1643-1711)  gətirir: "Türkcə sarayın və qoşunun dilidir, bütün qadınlar və kişilər, xüsusən zadəgan ailələri tamamən türkcə danışırlar. Bunun əsas səbəbi isə odur ki, Səfəvi səltənətinə rəhbərlik edənlərin özləri kökcə türkdürlər".

Turxan Gənceyi müddəaları daha qüvvətli, sözləri daha isbatlı olsun deyə digər Avropa müəllifinə də müraciət edir. 1644-cü ildə bir diplomatik missiyanın rəhbəri olaraq Rafael Düman İrana gəlmiş, xeyli müddət qaldıqdan sonra elə İranda da vəfat etmiş, burada torpağa tapşırılmışdı. Cəsədi burada qalsa da, son əsəri Avropaya çatmış, orada nəşr edilmişdi və bu gün XVII yüzil İranının bir çox olmuşlarını dürüst görüb anlamağa vasitəçiyə dönür. "1660-cı ildə İranda vəziyyət" adlı həmin əsərdən Turxan Gənceyi həmin çağlarda ölkədəki gerçək dil mənzərəsi barədə canlı şahidin - müəllifin bu sözlərini iqtibas edir: "İranda sadə əhali öz arasında əsasən farsca danışır. Amma sarayda danışılan dil türkcədir".

Ardınca da Rafael Düman yunan, latın dillərinin gözəlliklərindən bəhs edəndən sonra heyranlıqla əlavə edir ki, türkcə əsla onlardan geri qalmaz. Bu mülahizəsini bir qədər də əsaslandırmaq üçünsə o, türkcənin üstünlüklərini açıqca göstərən sübutları da gətirir.

Həmin məqaləsində Turxan Gənceyinin başqa bir avropalının yazısından gətirdiyi iqtibas ürəyə daha çox yatır. 1684-cü ildə İrana İsveç səfirliyinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti varid olur. Engelbert Kempfer (1651-1716) adlı bir alman həmin nümayəndə heyətinin həm həkimi, həm tərcüməçisi idi. Engelbert də türkcənin o dövrdə İranda əhali arasında, İsfahanda - sarayda hansı mövqe tutması haqqında gördüyünü, eşitdiyini, bildiyini qələmə alaraq yazır ki, türkcə İsfahanda - sarayda elə bir nüfuza və hörmətə malikdir ki, bütün əyan-əşrəf o dildə danışır.

Və mühüm bir əlavə edir: "İmtiyazlı təbəqədən olan kimsə bu dili yaxşı bilmirsə, bu, böyük utanc sayılır".

Elmə bağlanaraq bir ömür sürəcək bu şərəfli və çətin yolçuluqda ilk qədəmlərini atdığı çağlarda Turxan Gənceyi Əlişir Nəvainin (1441-1501) "Muhakəmətu-l-luğateyn"inə üz tutmuşdu. Bu risalənin cazibəsinə bir türkçünün lap əvvəldən düşməməsi də mümkünsüz idi. Çünki "Muhakəmətu-l-luğateyn" bir köhnəlməz qızıl kitabdır ki, o əsərə görə bütün türk dünyası gərək daim Nəvainin ruhuna dualar edə.

Və Turxan Gənceyinin elmdəki böyük yolunun yarım əsrinin tamamında qələmə aldığı, İsfahanda, Səfəvi sarayında türkcənin yerinə həsr edilən araşdırması mahiyyəti etibarilə elə Əlişir Nəvainin yadigar qoyduğu o altun risaləyə bərabər tutulası incidir. Elə bir araşdırma ki, nəinki hər səhifəsi, hər cümləsi insanın varlığını qürurla doldurur.

Vətən yalnız üzərində ömür sürdüyümüz torpaq deyil. Vətən həm də (və bəlkə də daha əvvəl) içərimizdə yaşayan ərazidir. Millət tarixində qalan elə böyük şəxsiyyətlər olur ki, ömürlərinin, zəkalarının, bəhrəvermələrinin başqalarına müyəssər olmayan ucalığına yetişirlər, elə ülvi bir səviyyəyə ki, onlar sadəcə Vətən övladı olmaq çərçivəsindən sıyrılaraq özləri vətənləşirlər. Məcazi, rəmzi mənada da deyil, elə sözün birbaşa anlamında! Elə ülviyyət qazanırlar ki, onlara vətən kimi sığına bilirsən.

Böyük alim Turxan Gənceyi həm almaniyalı, həm italiyalı, həm ingiltərəli, həm iranlı, həm türkiyəli idi. O ölkələrin hər birində illərcə yaşamışdı, bu ölkələrə zəkası ilə xidmət etmişdi və həmin ölkələrin hər biri Turxan Gənceyi üçün elə vətən kimi idi. Ancaq əsas vətən daim onun içərisində idi. O, azərbaycanlı idi və bu sevgi onun bütün varlığını doldurmuşdu.

Turxan Gənceyi ömrünün çox illərini Səfəvilər dövrünü araşdırmağa həsr etdiyindən və Azərbaycan da məhz o səltənət dönəmində ərazicə ən tam və parçalanmamış böyüklükdə olduğundan alimin içərisindəki vətən ərazicə də azı həmin nəhənglikdə idi. Turxan ustadla uzun söhbətlərimizdən hasil etdiyim bir qənaət də bu idi ki, onun qəlbində, düşüncəsində həm bizim tarixi torpaqlarımız, həm də dünyanın dörd bucağına səpələnmiş azərbaycanlılar qovuşurdu və onun təsəvvüründəki Azərbaycan bizim duyub qavradığımızdan daha geniş, daha əzəmətli idi.

...İlk gəncliyindən ta ixtiyar yaşlarınacan Turxan Gənceyi görkəmli şəxsiyyətlərlə ünsiyyətdə oldu. Şöhrətli müəllimlərdən dərs aldı, özü də misilsiz müəllimə çevrildi. Sonralar dünyanın güclü alimlərinə çevriləcək neçə tədqiqatçı ondan dərs aldı. Təbii ki, Turxan Gənceyi onların əksəriyyəti ilə həyatı uzunu yazışmışdı. Londondakı mənzilində bir gün mənə qalaq-qalaq məktublar göstərdi. Başladım bir-bir zərfləri çevirməyə. O məktubların hansı ünvanlardan, kimlərdən göndərildiyinə baxırdım və əksər adlar mənə tanış idi. Çünki o ad və soyadlar dünyaca məşhur alimlərin, ədiblərin, sənət adamlarınınkı idi. Sanki qarşımda dünyanın seçmə simalarının bir ensiklopediyası vardı. O vaxt da həmin məktubları bir-bir qaldırarkən fikrimdən keçmişdi, elə indi həmin məktubların artıq çoxdan Turxan Gənceyisiz qaldığı çağlarda da düşünürəm ki, müxtəlif ölkələrdən və şəhərlərdən 60 ildən artıq bir müddətdə dünya şərqşünaslığının son klassiklərindən olan bu alimə ünvanlanmış həmin məktubları qovuşduraraq bir məcmuəyə çevirsən, nə qədər gözəl kitab alınardı. Həm bir roman qədər diqqətlə, həvəslə oxunası, həm də öyrəniləsi, hər səhifəsindən çox gizlin sirlərə cavab tapılası kitab. Çünki Turxan Gənceyi elə insanlarla yazışırdı ki, onların əksəri elə onun özü kimi ağıl dəryası idi, tarixin bir parçası olan üstün şəxsiyyətlərdi, hələ o vaxt, 1990-cı illərin əvvəllərində həmin məktublara ötəri göz gəzdirəndə sezmişdim ki, bu kağızlardakı bilik işığı, düşüncəbölüşmə mədəniyyəti, məlumatlar zənginliyi bir yana, hər məktubun özü, o məktubların hər birinin arxasındakı dostluğun, ünsiyyətin hekayəti də ayrıca maraqlı tarixçədir.

Heyiflər olsun ki, bu ənənə də ölüb gedir. Epistolyar irs məsələsi də, belə anlaşılır ki, artıq tarixin dünənində qalan xatirələr cərgəsinə qatılır. Keçmişdə insanlar sözləri seçə-seçə məktublar yazardı, o məktubları qoyacaqları zərflərə, həmin zərflərin üstünə yapışdırılacaq markalara da xüsusi diqqət yetirərdilər, məktubları göndərər, sonra cavab məktublarını gətirəcək poçtalyonların yolunu gözləyərdilər. İndi hər kəs özü üçün poçtalyondur. Bir neçə dəqiqənin içərisində bilgisayarında, ya elə telefonundaca yazdığı məktub istənilən məkana anındaca yertişir, elə həmin sürətlə də cavab gəlir, daha sənin ovqatının da göstəricisi olan xətt də yoxdur, zərf də, o köhnə məktublardakı hiss-həyəcan da. Daha heç keçmişdəkilərə oxşayan saxlanası məktublar da yox kimidir. Dünyanın ünlü şairlərinin, tanınmış yazıçılarının, böyük alimlərinin, qüdrətli sənətkarlarının məktublaşmalarından ibarət cild-cild kitablar qaldı dünəndə, onlara bənzər yeniləri daha olmayacaq. Sanki o dünənki dünya bir ayrı, bizim indi içərilərinə getdikcə daha artıq nüfuz etdiyimiz təzə zamanın da dünyası büsbütün bir ayrı aləmdir.

...Bir yuxusuz gecəm də hər ikisinin halalı olsun: həm Turxan Gənceyinin, həm Abbas Zamanovun (1911-1993). İkisi də müəllimim olub. Abbas Zamanov sözün elə birbaşa mənasında müəllimim idi - vaxtilə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində oxuyanda Abbas müəllim mənə müasir Azərbaycan ədəbiyyatından dərs deyirdi. Turxan Gənceyi bilavasitə mənə dərs deməyib. Ancaq illərcə çoxlu görüşlərimiz oldu, yazışdıq, o məktublarımızda da daim ona suallar verirdim, cavablar alırdım. Yəni hər dəfə Turxan Gənceyiyə bir müəllimə üz tutan, bir ustada müraciət edən kimi yazırdım.

Müəllimlərə borclarınısa gərək imkan düşdükcə həmişə qaytarasan. Ya bilavasitə özlərinin xatirəsinə ehtiramla, onlara aid gördüyün işlərlə, ya da onların bir vaxt sənə etdiyi yaxşılıqları şagirdlərinə, yetirmələrinə ötürməklə.

Ona görə o da, bu da mənim müəllimlərimdir və müəllimlərinə borcunu gərək həmişə qaytarmağa çalışasan.

Gecənin bir aləmində ərəb əlifbasından köçürdüyüm bu məktublar onların ikisinin - iki əziz müəllimimin yazışmalarıdır. Məktubları oxuduqca, sətir-sətir kağıza köçürdükcə Turxan bəyin, Abbas müəllimin mehriban səslərini eşidirəm. Sanki mənimlə üzbəüz dayanıblar. Bu məktublar iki dostun dərdləşməsi, bir-birinə ürək boşaltmasıdır, amma hər məktubda həm də unudulmamalı tarix var. O məktublardan elə bilgilər keçir ki, onlar gərək bir zərfdə qapanıb qalmasın, ictimailəşsin, lazımdır ki, o soraqlar tarixi dövriyyəyə keçə, insanlara çata. Çünki orada yurdu və xalqı bütövləşdirən elə işarələr var ki, millətin gözəl çöhrəsini məhz belə-belə xırda cizgilərin qovuşması aydın göstərməyə qadirdir.

1985-ci il iyun ayının 4-ü. Londondan Turxan Gənceyi Bakıya, Abbas Zamanova yazır. Bir neçə gün sonra isə artıq Abbas Zamanovun cavab məktubu Bakıdan Londona çatacaq.

Abbas müəllim zəhmətkeş alim, öyrəniləcəklərin dərinlərinə enməyi sevən tədqiqatçı, təcrübəli müəllim idi. Ancaq Abbas Zamanovun tamamilə fərqli bir üstünlüyü də ondan ibarət idi ki, o, tayı-bərabəri olmayan körpü-adam idi. O dövrdə ki, sovet rejimi yerində idi, onun siyasəti tam gücü ilə işləyirdi, sərhədlər kip-kip qapalı idi, Abbas Zamanov Azərbaycan ziyalılığının dünyaya açılan qanadı idi. Və dünyanın ən müxtəlif ölkələrindəki vətən həsrətli soydaşlarımızın da Bakıyla təmaslarının, Böyük Vətənlə ünsiyyətlərinin də ən münasib yolu yenə bu balaca və Böyük kişi idi.

Sovet əyyamlarında Abbas Zamanov dildə, düşüncədə, əməldəki böyük Azərbaycanın, bütöv Azərbaycanın yaranması üçün heç kəsin görə bilməyəcəyi işləri yerinə yetirirdi. Elə bu məktublar da əslində həmin sıradandır.

Bu, Turxan bəyin Bakıdan ayrılandan az sonra Londondan göndərdiyi məktubdur:

"Çox möhtərəm və əziz Abbas müəllim!

Məktubunuzu aldım və çox sevindim. Bu arada "Qardaş ədəbiyyatlar" jurnalında Sizin təvəllüdünüz münasibətilə yazılan məqaləni də sevinclə oxudum" ("Qardaş ədəbiyyatlar" dərgisinin də bizim tariximizdə qalan yüksək yeri, əsirgənməməli əvəzsiz qiyməti var. O dərgini dəyərli dostumuz, Ərzurum Universitetinin professoru Əli Yavuz Akpınar buraxırdı və həmin jurnal bütün Türk dünyasının yazarlarını, iri bir coğrafiyanın duyğu şəbəkəsini qovuşdururdu. Əli Yavuz Akpınar da Abbas Zamanova ata və ağabəy kimi sayğılı bir münasibət bəsləyirdi).

Turxan bəy davam edirdi: "Qardaşınız oğlunun təvəllüdü mübarək olsun" (Abbas Zamanovun qardaşı oğlunun təvəllüd tarixini təbrik etməsi təsadüfi deyil. Abbas müəllimin o qədər qohumları vardı ki... Nəyə görə məhz qardaşı oğlunu təbrik edir? Çünki Abbas Zamanov qardaşı oğluna "Turxan" adı qoymuşdu. Və Turxan bəyə məktublarından birində yazmışdı ki, icazənizlə mən qardaşımın oğluna sizin adınızı verirəm. Qoy sizin adınız bizim ailənin içərisində həmişə canlı olsun, həmişə yaşasın, adınız bizim məhəbbətimizin, dostluğumuzun rəmzi kimi bu nəslə yadigar qalsın).

Turxan bəy yazırdı: "Bu balaca adaşımın adımı daşıması məni çox sevindirdi. Ona nurlu günlər və aydın gələcək təmənna edirəm və bağrıma basıb gözlərindən öpürəm. Kim bilir, onu görmək bəlkə mənə də qismət oldu".

(Əlbəttə qismət olacaq. Bu məktubu yazandan sonra Turxan bəyə nəsib olacaq ki, dəfələrlə Azərbaycana səfər etsin, yubiley mərasimlərinə, konfranslara qatılsın.

Zahirən adi məişət söhbətləri gedir, şəxsi məktubdur. Ancaq danışan, yazışan, üzbəüz olan iki böyük şəxsiyyətdir - Turxan Gənceyi, Abbas Zamanov).

Turxan Gənceyi yazır: "Süleyman Rüstəm üçün yazdığınız məqaləni diqqətlə oxudum. Mən də bu böyük şairimizi bəhs etdiyiniz illərdə görmüşəm (Bəhs edilən illər XX əsrin ortalarıdır, 1940-cı illər - R.H.). O, mayor rütbəli, zabit paltarında 36-37 yaşında dimdik bir gənc idi və şeirləri bizləri Təbrizdə sehrləyirdi".

(Məhz belə-belə təfərrüatlara görə bu məktubların heç birinin adi yazışma deyil, tarixi sənəd olduğunu hər dəfə xüsusi vurğulayıram. İrəliləyən sətirlərdə görəcəksiniz ki, burada Turxan Gənceyinin Süleyman Rüstəm (1906-1989) yaradıcılığına ədalətli, insaflı və sərrast qiymətverməsi var ki, heç vəchlə bu dəyərləndirmə gərək arxiv küncündəki bir məktubun kimsəyə görünməyən sətirlərində susmasın. Böyük ədəbiyyatşünasın görkəmli bir şairimiz haqqındakı bu sərrast baxışlarının ədəbi dövriyyəyə daxil olmaq haqqı var).

Belə yazır Turxan bəy: "Mənim fikrimcə, Süleyman Rüstəm yalnız Mədinə və Balaş üzərində mütəəssir olmamış, hətta Şəhriyar və Səhəndin Azərbaycan dilində və heca vəznində yazmasında böyük amil olmuşdur".

(Bu, sadə qiymət deyil, bu, yalnız ədəbi deyil, siyasi çəkisi olan miqyaslı qiymətdir. Şəhriyarla (1907-1988) Səhənd (1926-1979) XX əsrdə Güney şeirimizin zirvə simalarıdır. Onların anadilli yaradıcılığına Süleyman Rüstəm təsiri haqqında bir başqasının verə biləcəyi oxşar qiymətlə hadisələrə və şəxsiyyətlərə xeyli yüksəklərdən baxmağa qadir olan Turxan Gənceyi dəyərləndirməsinin mühüm fərqi var.

Söz yox, Süleyman Rüstəmin Cənub şeirləri Cənubi Azərbaycanda düşüncənin, ruhun oyanışına misilsiz təsir göstərib, həm də yalnız Güney Azərbaycanda deyil, elə sovet rejimində yaşayan Şimali Azərbaycanda da. Amma bir dəfə söhbətlərimizdə Turxan bəy bunu da mənə söyləmişdi ki, Süleyman Rüstəmlə Şəhriyarın şeirləşməsi yalnız misralarındakı duyğusallıqla udmur, həm də o cəhətdən çox önəmlidir ki, ədəbiyyatımızın bütövlüyünü, sərhədsizliyini göstərir, vahid xalqın iki şair övladının sərhədlərə sığışdırıla bilməməsini əyan edir).

Və o məktubunda Turxan Gənceyinin bir vədi də var. Süleyman Rüstəmin Şəhriyara, Səhəndə müsbət ədəbi təsirləri haqqında ayrıca bir araşdırma ortaya qoyacağına söz verir: "Bu məsələ haqqında mən fikirlərimi ayrıca bir məqalədə izah edəcəyəm".

Digər mətləblərə toxunur, xudahafizləşir, imzasını atır, nöqtəni qoyur. Sanki məktub bitdi. Ancaq imzasını çəkəndən, tarixi yazandan sonra da məktuba yadına düşən bir fikir əlavə edir. Yazır ki, sizə göndərdiyim "Bəhr-e-durər" risaləsi ilk əruz risaləsidir, bu əsər Əlişir Nəvainin "Mizanu-l-ozan"ından 50 il əvvəl yaranıb.

Turxan bəy bu əlyazmanı tapmışdı, özü tədqiq edirdi, ancaq surətini çıxararaq Abbas Zamanova göndərməyi də lazım bilmişdi. Xəbəri vardı ki, Abbas müəllim ədəbiyyatşünaslığın bu sahəsi ilə məşğul deyil, ancaq bu əsərin ən azı bir türk abidəsi olaraq milli mənasını yüksək tutduğundan umurdu ki, Abbas müəllim başqa azərbaycanlı araşdırıcıları da bu risalə ətrafında tədqiqata cəlb etsin.

Bu, məktublardan yalnız biridir. Hansını qaldırırsan, hərəsinin öz gözəlliyi, çatdırdığı başqa maraqlı ayrıntılar.

27 noyabr 1985-ci il. Bu məktubu Turxan bəy Bakı səfərindən Londona qayıdaraq yazıb: "Çox möhtərəm və əziz Abbas müəllim! Londona döndükdən sonra yorğunluq və işlərin çoxluğu indiyə qədər Sizə yazmağıma mane oldu. Bakıda mənə göstərdiyiniz sonsuz məhəbbətləri heç bir zaman unuda bilmərəm. Və Sizə nə şəkildə təşəkkür edəcəyimi, doğrusu, bilmirəm" (Abbas Zamanova qiymət verir və bu da sadə bir adamın deyil, böyük bilicinin, böyük alimin başqa bir biliciyə, başqa bir alimə dəqiq qiymətidir - R.H.). Siz həyatınızı Azərbaycan dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinə həsr etmiş böyük bir insansınız".

Bakıda olduğu əsnada o zaman Abbas Zamanov Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində direktor işləyirmiş. Orada görüşüblər. Amma o vaxt Teatr muzeyi də həmin binanın dördüncü qatında yerləşirdi və direktoru da Turan Cavid (1923-2004) idi. Abbas müəllim Turxan bəylə görüşə Turan xanımı da dəvət edibmiş.

"Turan xanımın nəcib və məhzun siması daima gözlərimin önündədir".

Turxan bəy bunu sadəcə söz olaraq yazmırdı. Turan xanımla görüş onun qəlbində çox həyəcanlar, yaddaşında çox xatirələr oyatmışdı: "Həyəcan onunla bir az olsun danışmağa mane oldu. Lütfən, mənim hörmətlərimi Turan bacıma söyləyiniz".

Hansı həyəcan idi ki, dilli-dilavər Turxan Gənceyinin nitqini əlindən almışdı, Turanla üzbəüz oturanda ona danışmağa imkan verməmişdi?

Hüseyn Cavid (1882-1941) Turxan Gənceyiyə atası Zeynal Məmmədovun xatirələrindən tanış idi. Hüseyn Cavid onun atasının gənclik dostlarından olmuşdu və evlərində atasının dilindən daim Hüseyn Cavidli xatirələri eşitmişdi.

Səfərdən təzə qayıdıb. Həm yorğundur, həm vaxtı azdır. Məktubu tez yekunlaşdırır. Ancaq beynində artıq növbəti məktubların bünövrəsi var: "İrəlidə mən Sizə uzun məktub yazacağam. Bu günlük bu qədər. Cəfəroğlunun kitabını göndərirəm".

Bu da o çağlarçün mühüm məqamdır. Sərhədlərin bağlı vaxtlarında, əlimizin Türkiyəyə çatmadığı sovet illərində Abbas Zamanov həm də həsrətində olduğumuz çox kitabların, mənbələrin Bakıya gəlib çatmasının vasitəçisi idi. Lakin həm də əksinə. Abbas müəllim buradan da Türkiyəyə və Avropaya birucdan yerli nəşrləri göndərirdi. Oranı buralardan, buranı oralardan məlumatlı edirdi. Şəxsən özünə gələn kitabların da hamısını kitabxanalara verirdi ki, qoy daha çox oxucunun ixtiyarında olsun. Beləcə, dünənəcən bəlli olmayan, əlimiz yetməyən qaynaqlara yolumuz açılırdı, bununla da tədqiqatlarımız güclənirdi.

1986-cı il başlanır. Yanvarın 2-sidir. Turxan Gənceyi Londondan Bakıya daha bir məktubunu yollayıb: "Möhtərəm və əziz Abbas müəllim! "Cəmiyyət" vasitəsilə göndərdiyiniz məktub və kitabları aldım" ("Vətən"i nəzərdə tutur. Xalq yazçısı Elçinin rəhbərlik elədiyi "Vətən" cəmiyyəti 1980-ci illərin sonlarında və 1990-ların əvvəllərində həqiqətən, dünya boyu səpələnmiş böyük yazıçılarımızı, alimlərimizi, ziyalılarımızı Azərbaycana yaxınlaşdırmaq istiqamətində əhatəli işlər gördü - R.H.)

Davam edir: "Bu gün də ikinci məktubunuzu aldım. Və çox sevindim, Sizin gözəl adətiniz üzrə mən də fövrən Sizə yazıram".

(Bu məqama diqqət edilsin. Abbas Zamanov bircə Turxan Gənceyiyə yazmırdı ki! Hər gün bir qalaq məktub, bir yığın kitab bağlamasını poçta aparırdı. Abbas müəllim bu işlərlə məşğul olanda Azərbaycanda xarici ölkələrlə əlaqə saxlamaq üçün Nəbi Xəzrinin (1924-2007) rəhbərlik etdiyi "Dostluq" cəmiyyəti vardı, ardınca "Vətən" cəmiyyəti yarandı. Digər müxtəlif birliklər də zaman-zaman yarandı, yox olub getdi. Ancaq Abbas Zamanov tək varlığı ilə həm "Dostluq", həm "Vətən" cəmiyyəti idi və nədirsə, xaricdəki soydaşlarımız da hər hansı cəmiyyətdənsə ona daha çox etibar edirdilər.

Vaxtını dəqiqə-dəqiqə dürüst bölməsəydi, onlarla yox, yüzlərlə ünvanı əhatə edən məktublaşma əlaqələrini son dərəcə səliqəli tənzimləməsəydi, dünyanın dörd bucağındakı bu qədər insanla kimsənin qəlbini incitmədən, xətrinə dəymədən o cür mütəmadi rabitədə qala bilərdimi?

Və onun məktublaşmalardakı dəqiqlik, intizamlılıq şakəri digərlərinə də keçirdi. Hətta Turxan Gənceyi kimi oturuşmuş alimə də. Sübutu yenə elə bu məktubun içərisindədir. Ardınca yazır: "Bundan sonra Sizdən məktub alsam da, almasam da, Sizə məktub yazacağam və bir çox ricalarım olacaq".

Turxan Gənceyi işinin məcnunu adam idi və onun Abbas müəllimdən təvəqqeləri başqa hər hansı yolla əldə edilməsi müşkül görünən kitabların, əlyazma mikrofilmlərinin, məqalə surətlərinin göndərilməsi ilə bağlı olasıydı.

Bir çox kitablar vardı ki, Azərbaycandan, Sovet İttifaqından kənarlarda nəşr olunmuşdu, bizim onlara əlimiz çatmırdı, amma xaricdə yaşayan azərbaycanlıların, peşəkar araşdırıcıların da burada nəşr olunmuş kitablara, arxivlərə əli yetmirdi. Onlar da buradakılara möhtacdı və işin avandlığından özü özünü yaratmış Abbas Zamanov kimi nəcib körpü vardı ki, onları dünyanın harasında olsalar, bir anın içərisində Bakı ilə qovuşdura bilirdi. Abbas Zamanov tənbəllik etmədən, usanmadan, itirdiyi vaxta heyifsilənmədən qəlb genişliyi ilə o arxivdən bu arxivə, o muzeydən bu muzeyə gedirdi, Əlyazmalar İnstitutuna yollanırdı, surətlər çıxarırdı, səliqə ilə xaricdəki müxtəlif ünvanlara yollayırdı. Çünki inanırdı ki, bu işlərin hamısının bəhrəsi olacaq, bu işlərin nəticəsi Azərbaycanı daha bütöv, daha güclü, daha kamil edəcək.

"Mən hənuz Bakı havasında yaşayıram. Mənim səyahətim bir röya kimi oldu. Doğma Vətəni görmək və onun əziz övladlarıyla qucaqlaşmaq həyatımın ən böyük arzusu idi. Heyif ki, bu qədər qısa oldu. Başlanan 1986 ili münasibətilə Sizi və ailənizi təbrik edirəm, hamınıza can sağlığı və səadətlər arzulayıram".

Gözüm məktubun axırındakı sözlərə sataşır. Bir daha belə məktubların, bu cür şəxsiyyətlərin yazışmalarının qeyri-adiliyinə içərimdə yəqinlik hasil olur. Abbas müəllimin ona göndərdiyi məktubdakı bir şikayətlənməsinə işarə edərək Turxan bəy razılaşmır: "Qocalıq həmlə edir" yazırsınız. Bu münasibətlə şair Rza Tofiqin Əbdülhaq Hamidə göndərdiyi bir fotonun altına yazdığı şeir xatirimə gəldi.

Səhhəti yerində, keyfi yerində,

Yaşlıca bir gəncəm, ixtiyar deyil.

Çox hörmət gördüyüm Şərq ellərində

Hər kəs mənim qədər bəxtiyar deyil".

Həqiqətən, Abbas Zamanov da, Turxan Gənceyi də və bu qəbil millət cəfakeşi digər dəyərlilər də həyatda nə qədər sıxıntılar dadsalar belə, ən azı öz içərilərində məsud olurlar. Çünki qismətlərinə bir kimsənin onları vadar etmədiyi, könüllərinin seçdiyi, ruhlarının istədiyi işlə məşğul olmaq sərbəstliyi düşür. Əlbəttə ki, o cür taledən zövq almaq qabiliyyəti olmayanın buna rişxəndlə yanaşmasına heç vaxt təəccüblənməyə dəyməz. Bir vaxt onların ikisininki olmuş, indi hamınınkına çevirdiyim daha bir məktub. Yenə 1986-cı ilin yanvar ayıdır. Turxan Gənceyi yazır: "Çox əziz və möhtərəm Abbas müəllim! Göndərdiyiniz kitabları aldım".

(Kitabların adlarını sadalayır. Onların arasında biri də Cavid haqqında xatirələr toplusudur. "Cavidi xatırlarkən" adlanır. Həmin kitaba Abbas Zamanov ön söz yazmışdı).

"Cavid haqqında sizin müqəddimənizi və Turan xanımın xatirələrini oxudum. Bunlar məni əlli il əvvəlki Təbrizə apardı. Saatlarca düşüncəyə qərq oldum. (Bayaqkı məktubda toxunduğumuz məsələdir, yenə xatirələr onu uşaqlıq, yeniyetməlik illərinə aparıb - R.H.). Atamdan ilk dəfə Cavid adını eşitdiyimi və bizdə, evdə olan əsərlərini maraqla oxuduğumu xatırladım. Sizə minnətdarlığım sonsuzdur. Turan Cavid imzası və mənə yadigar olaraq göndərilən kitab mənim üçün müqəddəsdir. Ruhumun və qəlbimin bacısı Turan xanıma təşəkkür edirəm və əllərindən öpürəm. Həmçinin Qulam Məmmədli əzizimizə də minnətdaram. Ünvanlarını bilsəydim, özünə bir məktubla təşəkkür edərdim. Turan xanımın və Qulam Məmmədlinin ünvanlarını mənə göndərə bilərsinizmi?"

Növbəti məktubda Abbas müəllim Turan xanımın da, Qulam Məmmədlinin (1897-1994) də ev ünvanlarını Turxan Gənceyiyə göndərir. Turxan Gənceyi onlara məktub yollayır və başlayır Turan xanımla, Qulam Məmmədli ilə yazışmaları.

Tapıb açacaqsan o məktubları, onların da hər birində hökmən düşündürən, duyğulandıran, ədəbiyyat, sənət, vicdan tariximiz üçün əhəmiyyət kəsb edən məqamlarla rastlaşacaqsan.

"Şeyx Sənan"ı başdan-sona bir daha oxudum".

Turxan Gənceyi "Şeyx Sənan"ı da, Cavidin silsilə şeirlərini də, bir çox başqa pyeslərindən parçaları da əzbər bilirdi. Şahid - özüm. 1990-cı illərin lap əvvəllərində Londonda - evində oturmuşduq, həmin parçaları özünün dilindən eşidirdim, gəlib bunu Turan xanıma da söyləmişdim, o da təsirlənmişdi. Daha Cavidi əzbər bilib sinədən oxuyan, hər misrasından ayrı bir ləzzət alan o nəsil insanlardan qalan yoxdur, bunu düşünürəm, sadəcə qəribsəmirəm, elə bil ürəyim sıyrılır, özümü də qərib hiss edirəm...

30 aprel 1986-cı il. "Hörmətli və əziz Abbas müəllim! Məktubunuzu və göndərmək lütfünü göstərdiyiniz kitabları aldım. Sizə nə qədər təşəkkür etsəm, azdır".

Turxan Gənceyinin evi kitablarla dolu idi, qafası da bir başqa kitabxana idi, amma yenə əlinə təzə kitab alanda uşaq kimi fərəhlənirdi. Abbas Zamanovun göndərdiyi kitablardan biri "Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrindən səhifələr" adlanır. O kitab da Turxan Gənceyini ayrı cür sevindiribmiş: "Bu kitab da mənim üçün çox faydalı olacaq. Mənim bundan 35 il əvvəl yazdığım ilk məqalələrim Əlişir Nəvai və Hüseyn Bayqara haqqında idi".

Kitablardan bəhs edəndən sonra keçir Azərbaycan dövri mətbuatından oxuduqlarına, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin üstünə gəlir və nə o, nə də sonrakı məktublarında bu qəzeti qəzet deyə nişan vermir, sanki təkidlə "jurnal" yazır. Haqsız da deyil. Çünki "Ədəbiyyat və incəsənət" 1960-1970, bir az da 1980-ci illərdə elə, həqiqətən, bir jurnal sanbalında çıxırdı, Azərbaycanın ədəbi-mədəni həyatının bütün səmtləri işıqlandırılırdı, yazanlar da sadə adamlar deyildilər - Azərbaycanda bolluqdu, mühitimiz canlı klassiklərlə dolu idi.

"Ədəbiyyat və İncəsənət" jurnalında Həbib Sahir haqqındakı yazınızı hüznlə oxudum. Sahir Təbrizdə məktəbdə mənim coğrafiya müəllimim idi".

Bircə cümlə yazır, amma dərhal o cümlədə tarix izi görünür. Güneyli şair Həbib Sahiri (1903-1988) əksəriyyət uzaqdan-uzağa tanıyır, amma o, sən demə, Turxan Gənceyinin orta məktəbdə müəllimi olubmuş.

"Son dərəcə mütəvazi bir insan və şair kimi onu biz tələbələr çox sevərdik".

"Ədəbiyyat və incəsənət"in o sayında Turxan Gənceyi bir kədərli xəbər də oxuyubmuş. "Həmin jurnaldan ("Ədəbiyyat və incəsənət"dən - R.H.) Əzizağa Məmmədovun vəfatını təəssüflə öyrəndim. Onunla Bakıda bir saata qədər görüşdüm. Və ona miniatürlü bir Xətai "Divan"ından bəhs etmişdim. Çox həyəcanlanmışdı. Bu əlyazma haqqında kiçik bir məqaləm dörd miniatürlə yaxında "Turkika" məcmuəsində Parisdə çap olunacaq".

Əzizağa müəllimin Xətai ilə bağlı o xəbəri eşidincə vəcdə gəlməsi səbəbsiz deyildi. Bu, o nəsil alimlərin çoxuna xas xüsusiyyət idi. Məşğul olduqları mövzuları qəlbən sevər, araşdırdıqlarını ömürlərinin bir parçası sanardılar. Rəhmətlik Əzizağa Məmmədov (1918-1986) ömrü boyu Xətai ilə məşğul idi. Şah İsmayıl Xətai haqqında həm monoqrafiya yazmışdı, həm onun cildlərini buraxmışdı, çoxdanın elmlər doktoru idi. Ancaq şövq sönməmişdi, sevdiyi şairlə bağlı təzə xoş xəbər yenə onu riqqətə gətirir, həmin əlyazmanı da görməyi diləyirmiş.

"Bakıda "Molla Nəsrəddin" və Süleyman Rüstəmə həsr edilən təntənəli mərasimlərdə mən də sizinlə olmaq istərdim".

Bu məktubunda Süleyman Rüstəmi yenə anır, yenə onun yaradıcılığı ilə bağlı düşüncələrini bölüşür və Abbas Zamanovdan xahiş edir ki, bu salamımı Süleyman Rüstəmə çatdır. Həm də həmin salamın nə təhər çatdırılmasını istədiyini də dəqiqləşdirir: "Lütfən ona söyləyiniz ki, qardaşınız Turxan Sizə öz misralarınızla xitab etmək istəyir:

Heç qüvvə ayırmaz məni bir an

Öz doğma elimdən, vətənimdən".

Süleyman Rüstəmin bu sözləri elə Turxan Gənceyiyə də aid idi. Ömrü boyu heç bir qüvvə onu öz vətənindən, millətinin böyük ruhundan ayıra bilmədi. Ömrü boyu vətəninin, millətinin aşiqi oldu, ömrü uzunu vətənini, millətini zəkası ilə, ilhamı ilə, qələmi ilə vəsf etdi. Ona görə də bu gün hətta şəxsi məktubları belə millətin məktubları kimi hər kəsin oxumasına açıqdır. Oxuduqca da görürsən ki, yazıldığı vaxtlarda da bu məktublarda sırf şəxsi olan heç nə yoxmuş. Özünü millətindən ayrı təsəvvür etməyən başqa nə cür olmalıydı ki?!

Rafael HÜSEYNOV, Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, akademik

“525-ci qəzet”