Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

2023-cü il xalqımızın yaddaşında çox böyük mübarizə və mücadilələrdən keçərək Azərbaycan torpaqlarının bütövlüyünün təmin edilməsi, Qarabağın yağı düşmənlərdən tam azad olunması və zəfər salnaməmizin yazılması ili kimi tarixləşdi. Bütövlükdə bu tarixi qələbə uzaqgörən və müdrik siyasətçi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin və müzəffər, yenilməz ordumuzun qəhrəmanlığı və xalqla hakimiyyətin sarsılmaz birliyi sayəsində əldə edildi. Bu il həm də Azərbaycan Dövlətinin Memarı, Ulu Öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyinin xalqımız tərəfindən böyük minnətdarlıq duyğusu və qədirşünaslıqla təntənəli şəkildə, yüksək səviyyədə qeyd olunması ilə tarixləşdi.Yubiley münasibətilə dahi siyasətçi Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətini geniş şəkildə əks etdirən çoxsaylı əsərlər, kitab və monoqrafiyalar işıq üzü gördü. Bu dəyərli və sanballı əsərlər  sırasında filologiya elmləri doktoru Sevil Həsənovanın Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə ithaf etdiyi “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi mətbuatda” (Bakı, “Təhsil” Elm, 2023, 384 səh.) adlı monoqrafiyasının da özünəməxsus yeri var.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, lirik-romantik poeziyamızın zirvəsində dayanan ədib, şair, publisist, dramaturq Hüseyn Cavidin böyük şəxsiyyəti və zəngin yaradıcılığı son əlli ildə  dövlətimizin diqqət  mərkəzində olmuşdur. Mütəfəkkir şairin böyük ədəbi irsi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin  qayğısı sayəsində yenidən xalqımıza qaytarılmış, əsərləri dönə-dönə nəşr edilmiş, geniş şəkildə təbliğ olunmuş, ev muzeyi yaradılmış və şair öz dəyərli qiymətini almışdır. Unudulmaz ədibin nəşinin Sibirdən doğma vətəni Naxçıvana gətirilməsi və abidəsinin ucaldılması da dövlət rəhbərinin Cavid şəxsiyyətinə və onun əbədiyaşar yaradıcılığına yüksək münasibətinin bariz nümunəsidir. Bu ənənə çağdaş mərhələdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən  uğurla davam etdirilir. Möhtərəm Prezidentin Hüseyn Cavidin 140 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı imzaladığı sərəncamda deyilir: “Hüseyn Cavid fəlsəfi müdrikliyin və bədii kamilliyin ahəngdar vəhdətini dolğun təcəssüm etdirən yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə işıqlı səhifələr yazmışdır. O, bütün ədəbi fəaliyyəti boyu həqiqəti, insanpərvərliyi və gözəlliyi tərənnüm etmişdir. Şərq poetik fikri zəminində yüksələn və dünya romantizm ənənələrindən uğurla bəhrələnən filosof-şair Azərbaycan poeziyasında fəlsəfi lirikanın dəyərli nümunələrini meydana gətirmişdir. Qüdrətli sənətkar humanist ideallar uğrunda mübarizəyə səsləyən mənzum faciələri və tarixi dramları ilə Azərbaycan dramaturgiyasında yeni mərhələnin təməlini qoymuşdur”.  Şübhəsiz ki, cənab İlham Əliyevin bu qədər yüksək dəyər verdiyi böyük bir şəxsiyyətin yaradıcılığı, ədəbi və publisistik fəaliyyəti təbii ki, Azərbaycan ziyalılarının, tədqiqatçıların, alimlərimizin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Bu baxımdan  filologiya elmləri doktoru Sevil Həsənovanın görkəmli şair, ədib Hüseyn Cavidin dövri mətbuatla bağlılığı məsələlərini ilk dəfə öz tədqiqat orbitinə daxil etməsini təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirmək olar. Tədqiqatçının Cavid irsinə olan böyük marağının nəticəsidir ki,  elmi yaradıcılığının fundamental əsasında Hüseyn Cavid irsi dayanır.  Belə ki, alimin həm 2005-ci ildə namizədlik dissertasıyası mövzusu kimi seçdiyi “Hüseyn Cavid yaradıcılığının tədrisinin şagirdlərin mənəvi tərbiyəsinə təsiri”, həm də 2021-ci ildə uğurla müdafiə etdiyi “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi Azərbaycanın dövri mətbuatında” adlı doktorluq işi böyük mütəfəkkir, filosof şairin ölməz yaradıcılığı əsasında qələmə alınmışdır. Sevil Həsənovanın “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi mətbuatda” adlı monoqrafiyası akademik İsa Həbibbəylinin “Cavidşünaslığa layiqli töhfə” adlı “Ön söz”ü ilə işıq üzü görmüşdür. Akademik monoqrafiyanın aktuallığından söz açaraq yazır: “Hüseyn Cavidin irsi daim araşdırılmış, onun milli, türkçülük və turançılıq ideyaları neçə-neçə nəsilləri tərbiyələndirmiş, nəinki azərbaycanlıları, hətta müxtəlif türk xalqlarını ümumtürk dəyərlər xəzinəsinə qovuşdurmuşdur. Hüseyn Cavidin yaradıcılığı hərtərəfli araşdırılsa da, onun ədəbi-bədii irsinin milli mətbuatımızda inikası məsələsinin tədqiqi sahəsində bir boşluq özünü göstərmişdir. Bu boşluğu doldurmaq üçün filologiya elmləri doktoru Sevil Həsənovanın bu günlərdə işıq üzü görən “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi mətbuatda” adlı monoqrafiyasını cavidşünaslığa ən layiqli töhfə adlandırmaq olar”.

Sevil Həsənova  Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsini bitirdikdən sonra Azərbaycan televiziyasında böyük yaradıcılıq yolu keçmiş və zəngin təcrübə qazanmışdır. Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində “Elmi-kütləvi və tədris proqramları baş redaksiyasında redaktor kimi fəaliyyət göstərməsi, “Azərbaycantelefilm” yaradıcılıq birliyində böyük redaktor vəzifəsində çalışması,  Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsindəki  müəllimlik fəaliyyəti tədqiqatçının səmərəli axtarışlar aparmasına təkan vermiş və milli mətbuatımızın təbliği  sahəsində uğurlar qazanmasına münbit zəmin yaratmışdır. Məhz əldə etdiyi çoxsahəli yaradıcılıq təcrübəsi, yüksək peşəkarlığı və elmi dünyagörüşü Sevil Həsənovanın həm də səriştəli, bacarıqlı və zəhmətkeş bir alim kimi yetişməsində mühüm rol oynayıb. Buna görə də alimin oxucuların ixtiyarına verdiyi “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi mətbuatda” adlı monoqrafiyasını tədqiqatçının polifonik yaradıcılığının təzahürü adlandırmaq yerinə düşərdi.

Hüseyn  Cavidin zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığı keçən əsrdən, xüsusilə də 60-cı illərdən sonra daha çox araşdırılmağa başlanmışdır. Zaman-zaman böyük alimlərimiz, cavidşünaslarımız Əli Nazim, Mehdi Hüseyn, Abbas Zamanov, Əziz Şərif, Mirzə İbrahimov,Cəfər Xəndan, Bəkir Nəbiyev, Kamal Talıbzadə,Məsud Əlioğlu,Yaşar Qarayev, Isa Həbibbəyli, Rafael Hüseynov, Gülbəniz Babaxanlı, Gülşən Kəngərli və başqa görkəmli tədqiqatçılarımız qüdrətli söz sənətkarının “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, “Uçurum”,“İblis”, “Afət”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam” və başqa əsərlərini müxtəlif aspektdən tədqiqata cəlb etmişlər. Lakin Hüseyn Cavid yaradıcılığının çoxsaylı oxuculara az məlum olan bir istiqamətini də ədibin dövri mətbuatla sıx bağlılığını özündə ehtiva edən publisistik məqalələri təşkil edir ki, Sevil Həsənova monoqrafiyada ilk dəfə olaraq bu önəmli məsələni diqqət mərkəzində saxlayır və fundamental şəkildə araşdırma predmetinə çevirir. Mütəfəkkir ədibin keçən əsrin əvvəllərində “Şərqi-Rus”, “İrşad”, “Həyat”, “Füyuzat”, “İttifaq”, “Həqiqət”, “Məktəb”, “Şəlalə”, “İqbal”, “Açıq söz”, “Azərbaycan” və başqa mətbuat orqanlarının səhifələrində şeirləri, pyesləri ilə yanaşı, həm də müxtəlif mövzularda qələmə aldığı publisistik məqalələri də əksini tapmışdır. Xüsusilə Hüseyn Cavidin  “Həqiqət”, “İqbal”, “Açıq söz” qəzetlərində “Həsbi-hal” rubrikası ilə dərc etdirdiyi məqalələrdə dünya ədəbiyyatından, mədəniyyətindən, görkəmli filosoflardan bəhs edilir və bu publisistik əsərlərdə humanizm, vətənpərvərlik, xeyirxahlıq, dostluq kimi ülvi hisslər təlqin olunur. Cavidin “Açıq söz” qəzetində məktəb, müəllim, elm, təhsil məsələləri ilə bağlı silsilə yazıları dərc olunmuşdur. Ədib qəzetdə çap etdirdiyi “Müəllimlərimiz və mətbuat”, “Müəllimlərimizin keçmiş günlərindən”, “Müəllimlər”, “Kənd məktəbində” və başqa məqalələrində elm və təhsil sahəsində yeniləşmənin zəruriliyi məsələsini aktuallaşdırır və bu istiqamətdə mühüm addımlar atılmasının vacibliyini ön plana çəkir. Hüseyn Cavidin yaradıcılığının ilkin mərhələsinə aid olan “Keçmiş günlərdən”, “Bahar şəbnəmləri” adlı şeir kitabları, “Şeyda” pyesi də “Açıq söz” qəzetinin mətbəsində çap olunub. Eyni zamanda qəzetin 1915-ci il 25-26 oktyabr tarixli sayında Cavidin məşhur “Müharibə və ədəbiyyat” adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Məqalədə ədib müharibəni taun xəstəliyinə bənzədərək bəşəriyyətin məhvinə səbəb olmasını acı təəssüf hissilə yazıb göstərmişdir. Bu məqalə mövzu və ideya baxımından Cavidin “İblis” əsəri ilə, “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc etdirdiyi “Novruz bayramı” şeiri ilə tam uyarlıq təşkil edir. Hüseyn Cavid şeirdə keçən əsrin əvvəllərində dünyada gedən ictimai-siyasi proseslərə, qanlı savaşlara, cəmiyyətdə hökm sürən ədalətsizliklərə qarşı etiraz səsini ucaldır. Şair bir vətəndaş yanğısı ilə göstərir ki, bütün Şərq aləmində, İranda, Balkanlarda qardaş qırğınının hökm sürdüyü, al qanların töküldüyü bir zamanda məmləkətimizdə təntənəli Novruz bayramı keçirilir, atəşfəşanlıq edilir. Bu görüntülər qəribə bir paradoksallıq, antitezalıq yaradır. Bir tərəfdə bayram fonu arxasında milyonların məhvinə səbəb olan, yalançı və dəbdəbəli musiqi sədaları altında öz cinayətlərini gizlətməyə çalışan dağıdıcı qüvvələr, militarist ağalar, digər tərəfdə isə uşaqdan böyüyə kimi qanları axıdılan günahsız insanlar. Hüseyn Cavid şeirdə bu dəhşətli, real səhnəni, fəqət acı gerçəklikləri yana-yana əks etdirmişdir:

Bəlkə bir başqa xalqadır bu xitab!

Nəyə lazım canım, sıxıntı, əzab

Bütün İranda cümlə Balkanda

Çırpınır qardaşın qızıl qanda!

İştə bir qətlgaha dönmüş yer!

Məhv olan yüz deyil ki, yüz mindir (“Molla Nəsrəddin”, 1913, №8,s. 6). Çağdaş dövrdə də öz aktuallığını qoruyub saxlayan bu şeir müharibə əleyninə yazılmış ən dəyərli əsərlərdən biridir.

Cavidin publisistikasında qadın azadlığı məsələsi də xüsusi yer tutur. Şair “İqbal” qəzetinin 1912-ci il 25 avqust tarixli sayında “Qadın” adlı şeirini, “Zavallı qadın” adlı pyesini, sonralar isə “Maral” pyesini qəzetin on səkkiz sayında silsilə şəklində dərc etdirir. Hüseyn Cavid 1915-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin rəhbərliyi ilə yaradılmış xeyriyyə cəmiyyətinin yaratdığı “Səfa” məktəbində fəaliyyət göstərmiş, eyni zamanda həmin dövrdə nəşr edilən “Qardaş köməyi”jurnalının redaksiya heyətində çalışmış, “Mühərrirlər və ədiblər cəmiyyəti”nin üzvü seçilmişdir. Tədqiqatçı Sevil Həsənova  məhz bu məsələlərin araşdırılmasına geniş yer vermiş və monoqrafiya vasitəsilə Hüseyn Cavid yaradıcılığının açılmamış qatlarını çoxsaylı oxucu auditoriyasına çatdırmağa müvəffəq olmuşdur.

Sevil Həsənova dörd fəsildən ibarət olan monoqrafiyanın “Hüseyn Cavidin mətbuatla əlaqələri və onun tədqiqi məsələləri” adlı birinci fəslində romantik sənətkarın təhsil illəri və ədəbi mühitə gəlişi, XX əsrin əvvəllərində ədibin dövri mətbuatda publisistik yazılarla çıxış etməsi, füyuzatçılarla yaradıcılıq əlaqələri, fəlsəfi-siyasi düşüncələri və realizm ədəbi cəbhəsinin nümayəndələrinə münasibəti məsələlərini geniş şəkildə açıqlayır. Eyni zamanda Hüseyn Cavidin İran və Türkiyə ictimai-siyasi mühitindəki rolundan söhbət açır və orada fəaliyyət göstərən dövri mətbuatdakı çıxışlarını ardıcıl və sistemli şəkildə izləyərək tədqiqata cəlb edir. Sevil Həsənova monoqrafiyada Hüseyn Cavidin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə nəşr edilən mətbuat orqanları ilə sıx əlaqəsini konkret faktlar əsasında araşdırır. Monoqrafiyanın ikinci - “Azərbaycan milli mətbuatının inkişafına mane olan tendensiyalar və onların ədəbi mühitə təsiri” fəslində alim sovet dönəmində Hüseyn Cavidin publisistik yaradıcılığına münasibət məsələlərinə aydınlıq gətirir, keçən əsrin əvvəllərində rusdilli mətbuatın ədibin yaradıcılığına təsiri problemini geniş şəkildə işıqlandırır. Monoqrafiyada 30-50-ci illərin ağır repressiya və ittihamlarının ədibin həyat və fəaliyyətinə mənfi təsiri məsələləri ön plana çəkilir. Totalitar rejimin Azərbaycan ziyalılarının, o cümlədən Hüseyn Cavid kimi vətənpərvər, istiqlalçı bir şairin məhvinə yönəldilmiş məkrli niyyəti, repressiyanın bütövlükdə cəmiyyətimizdəki mənfi izləri dərin təəssüf hissilə açılıb göstərilir. 30-cu illərdə dövrün sərt senzurasının, “Ədəbiyyat”, “Kommunist”, “İnqilab və mədəniyyət” kimi mətbuat orqanlarının digər görkəmli ziyalılarımızla yanaşı, Hüseyn Cavid şəxsiyyətinə və yaradıcılığına qarşı qərəzli münasibəti məsələləri faktlar əsasında şərh edilir. Sevil Həsənova monoqrafiyada dövrün çətin və ağrılı problemlərinin panoramını bütün təfərrüatı ilə verməyə müvəffəq olmuş və maraqlı qənaətlərə gəlmişdir. Tədqiqatçının çoxsaylı mənbələr, arxiv materialları əsasında ərsəyə gətirdiyi bu araşdırma həm dövrün ədəbi mənzərəsini vermək, həm də Hüseyn Cavid yaradıcılığının açılmamış qatlarını aşkarlamaq baxımından olduqca qiymətlidir.

Tədqiqatçı monoqrafiyanın “Hüseyn Cavidin bədii irsi Azərbaycan mətbuatında” adlı III fəslində Cavidin lirik-romantik şeirlərini, “Azər” poemasını və 1920-30-cu illərdə qələmə aldığı dram əsərlərinin dövri mətbuatdakı inikası məsələlərini araşdırma predmetinə çevirir. Sevil Həsənova monoqrafiyanın dördüncü fəslində cəmiyyətdə gedən mülayimləşmə prosesindən sonra digər  repressiya qurbanları ilə bərabər Hüseyn Cavidə bəraət verilməsi və şairin  yaradıcılığına çoxsaylı müraciətlərin olunması, əsərlərinin tədqiqata cəlb edilməsi məsələlərini diqqətə çatdırır. “Cavidşünaslığa qayıdışın zəruriliyi və mətbuatda onun əksi” adlanan bu bölmədə tədqiqatçı şairin ədəbi irsi üzərindən sərt senzuranın getdikcə azalması, Cavidin yaradıcılığına qarşı müsbət meyllərin formalaşması, “Kommunist”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan müəllimi”, “Şərq qapısı” və başqa mətbuat orqanlarında qismən də olsa, obyektiv yanaşmanın mövcudluğu faktlarını aydınlaşdırır. Bununla yanaşı “Azərbaycan”jurnalında, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində şairə qarşı hələ də ədalətsiz ittihamların mövcudluğu məsələlərinin  şərhinə də geniş yer verir. Vaxtilə Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım” kimi neçə-neçə Azərbaycan ziyalılarının “xalq düşməni” damğası ilə ittihamlandırılaraq ən ağır cəzaya- güllələnməyə məruz qalması kimi dəhşətli hadisələrin epik lövhələrini gözlərimiz qarşısında canlandırır. Ömürlərini xalqımızın azadlığı, müstəqilliyi uğrunda mübarizələrdə keçirən, həyatını qurban verən vətən aşiqlərinin ölçüyəgəlməz xidmətlərini, mücadilə və çarpışmalarını yüksək dəyərləndirir. Tədqiqatçı Hüseyn Cavidin timsalında istiqlalçı sənətkarlarımızın böyük azərbaycançılıq, turançılıq ideyasının çağdaş dövrümüzdə bizim üçün, müasir gənclərimiz üçün bir örnəyə çevrildiyini vətəndaşlıq duyğusu ilə əks etdirir.

Filologiya elmləri doktoru Sevil Həsənovanın monoqrafiyada gəldiyi nəticələr müəllifin  tədqiqat əsərinin ayrı-ayrı fəsillərində əldə etdiyi, əsaslandırdığı müddəa və qənaətlərin məntiqi yekunu olaraq diqqəti cəlb edir. Alimin dərin ümumiləşdirmələr fonunda,tarixi, elmi, ədəbi-bədii, publisistik araşdırmalarının fəlsəfi mahiyyətindən, faktoloji materialların verdiyi imkanlardan yararlanaraq gündəmə gətirdiyi məsələlər tam dolğun bir zərurət, qaçılmaz həqiqət kimi reallıqları əks etdirir. Müəllifin baxış bucağında əldə olunan nəticələr monoqrafiyada çox dəqiq və obyektiv şəkildə ümumiləşdirilərək elmi həllini tapır: “Hüseyn Cavidin milli ruhlu mətbuatda istiqlal düşüncələrini möhkəmləndirən, vətən, millət sevgisini təbliğ edən, demokratik dəyərlər aşılayan  əsərləri, şeirləri, bədii-publisistik məqalələri mətbuatımızın, ədəbiyyatımızın ən parlaq nümunələri kimi ciddi şəkildə araşdırılıb. Müstəqillik dövründə Cavidin yaradıcılığı obyektiv dəyərləndirilmiş, indiyədək cavidşünaslıqdakı zərərli, qərəzli meyllər aradan qaldırılmış, təhlillər milli və dünya estetik fikrinin mütərəqqi  metodlarına əsaslanmışdır. Cavid ümumtürk ortaq dəyərli, islam və milli düşüncəli, müasirləşmə və qərbləşməni təbliğ edən, dünya şöhrətli şərq mütəfəkkirlərilə müqayisə edilən görkəmli Azərbaycan şairi kimi təqdim edilmiş, onun publisistikası “elmi publisistika” kimi səciyyələndirilmişdir. Cavidin humanist ideyalarının gənc nəslə aşılanması tövsiyə edilmiş, Hüseyn Cavid irsinin yeni, müasirlik nöqteyi-nəzərdən daim araşdırılması və qiymətləndirilməsi zərurəti diqqətə çatdırılmışdır”. 

Sevil Həsənovanın uzunmüddətli və səmərəli axtarışlarının nəticəsində ərsəyə gətirdiyi “Hüseyn Cavidin ədəbi-bədii irsi mətbuatda” adlı monoqrafiyası həm Ulu Öndər Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə layiqli töhfə, həm Hüseyn Cavid yaradıcılığının az tədqiq olunan istiqamətinin yeni meyarlarla, çağdaş dövrün prizmasından araşdırılması, həm də Azərbaycan milli mətbuatının keçdiyi tarixi mərhələləri ardıcıl və sistemli şəkildə izləmək baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Biz Azərbaycan milli mətbuatının açılmamış səhifələrinin geniş ictimaiyyətə və gənc nəslə çatdırılması istiqamətində apardığı böyük işlərə görə Sevil Həsənovaya minnətdarlığımızı bildirir və bu xeyirxah missiyasında ona yaradıcılıq uğurları arzulayırıq!

Gülbəniz BABAYEVA, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.