Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

XX əsrin əvvəllərində Qarabağ ədəbi-mədəni mühiti Azərbaycan xalqına qiymətsiz bir gövhər bəxş etdi. Bu gövhərin adı Üzeyir, soyadı Hacıbəyli idi. Üzeyir Hacıbəyli mötəbər, ruhani bir nəsildən idi və onun mənsub olduğu şəcərə hər zaman elmli, ziyalı, zəkalı və xalqa xeyir gətirən adamlar olublar.

Bu fikirlər AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru, professor Vüqar Əhmədin “Üzeyir Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığına bir nəzər” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. 

Üzeyir 1885-ci ildə atası və anası Ağcabədidə qonaq olarkən gözlərini dünyaya açdı. Ailə bir qədər sonra evlərinə, Şuşaya qayıtdı. Üzeyir ilk təhsilini Şuşa mədrəsələrindən birində alıb. Sonra Şuşadakı yeni üsullu məktəbdə oxuyub və on dörd yaşında Qori Müəllimlər Seminariyasının müsəlman uşaqlar üçün ibtidai bölməsinə qəbul olunub. Seminariyada Çernyayevski, Səfərəli Vəlibəyli, Firidun bəy Köçərli kimi güclü pedaqoqlardan mükəmməl təhsil alan Üzeyir 19 yaşında ikən təhsilini başa vurub və Qarabağda Hadrut kəndinə müəllim təyin olunub. Gənc Üzeyir burada dərs deməklə yanaşı, Bakıdakı “Kaspi” nəşriyyatına kənd həyatından və məişətindən xəbərlər yazıb göndərirdi. Məhz bununla da pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı, mətbuat meydanına daxil olurdu.

Çox istedadlı olduğu üçün mövzu seçməkdə, mövzunun incələnməsi üçün forma seçməkdə çətinlik çəkmirdi. Üzeyir bəyin üstün cəhətlərindən biri də bu idi ki, o, müşahidə etməyi çox yaxşı bacarırdı. Bir başqasının etinasız yanaşdığı bir hadisəyə, əhvalata, insana, hətta heyvana o heç vaxt etinasız yanaşmır, mövzusu mənalı, tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edən hadisələri, əhvalatları yadında saxlayır, müxtəlif insan xarakterlərini yaddaşına həkk edirdi. Ədib güclü bir psixoloq kimi sanki insanların ruhunu görür, mənəviyyatlarının hansı dərəcədə olduğunu dərk edərək yaddaşına hopdururdu.

Bütün bunlarla yanaşı, o istər Şuşada, istərsə də Bakıda İslam dini ehkamlarını əziz tutan, mömin insanların arasında çox olur və onların məclislərində yaxından iştirak edirdi. Azərbaycanın ustad xanəndəsi Hacıbaba Hüseynov söyləyirdi ki, Üzeyir Hacıbəyli “Leyli və Məcnun”da istifadə etdiyi bəzi musiqi nümunələrini İmam Hüseyn əzadarlıqlarında eşitdiyi növhə, mərsiyə, sinəzən avazlarından əxz edib. Fikrimizcə, bu, onun imanından, İslam dininə olan məhəbbətindən irəli gəlirdi. Bu məhəbbət Üzeyir bəyin misli-bərabəri olmayan, dünyaya səs salmış “Leyli və Məcnun” operasında özünü bir daha büruzə verir.

Bəzi üzeyirsevərlər onu yalnız Azərbaycan professional musiqisinin yaradıcısı kimi təqdim edir və özləri də bilmədən elə fikir formalaşdırırlar ki, guya Üzeyir bəy yalnız bəstəkar olub, daha doğrusu, musiqidən başqa bir sənətə vaqif olmayıb. Lakin Üzeyir Hacıbəylinin zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığı incəsənət, mədəniyyət və ədəbiyyatın bir çox sahələrini özündə ehtiva edib. Ən əsası isə odur ki, dahi sənətkar 1948-ci ildə Bakı şəhərində dünyasını dəyişsə də, onun bitib tükənməyən sənət xəzinəsi hələ neçə-neçə əsrlərin hüdudlarına yetəcək.

Bunu da unutmaq olmaz ki, 1918-ci ildə ermənilərdən ibarət daşnak-bolşevik silahlı birləşmələri xalqımıza qarşı qətliam törədərkən Üzeyir bəy Fransa mətbuatında çıxış edərək erməni vandalizmini, eyni zamanda, ingilislərin işğalçı siyasətini, “Sentro-Kaspi diktaturası hökuməti”nin zülmkarlığını, eserlərin riyakarlığını və Azərbaycanın başqa düşmənlərinin cəlladlığını öz publisistik çıxışları ilə bütün Avropaya yayırdı.

Ü.Hacıbəyli Azərbaycan bəstəkarlığının bünövrəsini yaratmış bir sənətkardır. Bu baxımdan o, Azərbaycan bəstəkarlarının hər birinin müəllimidir. O, Azərbaycan musiqisinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərib. Bununla yanaşı, onun çoxşaxəli fəaliyyəti jurnalist, publisist, tərcüməçi, pedaqoq, ictimai xadim və başqa qollara ayrılır. Lakin Üzeyir bəy bədii ədəbiyyatın dram sahəsində də yüksək məharət göstərib.

Dramaturqun yaratdığı yaddaqalan obrazlardan biri də “O olmasın, bu olsun” musiqili komediyasının baş qəhrəmanı Məşədi İbaddır. O, maddi cəhətdən zəngin, özünə görə hörməti olan, lakin bir yığın fırıldaqçı tərəfindən aldadılan, soyulan, mənəvi geriliyi ucbatından gülünc vəziyyətə düşən komik obrazdır. Diqqətlə düşündükdə görürük ki, o, heç də sovet ədəbi tənqidinin təqdim etdiyi kimi bisavad, avam deyil. Belə ki, əsər boyu onun Hafizdən qəzəllər dediyinin, “Tarixi-Nadir”dən danışdığının şahidi oluruq. Lakin onun əxlaq, maarif, mədəniyyət məsələlərinə baxışı köhnəlib. Məşədi İbad müasir dünya ilə ayaqlaşmır. Bir sözlə, bu obraz özü tənqid hədəfi olmaqla yanaşı, əsərdəki başqa tənqid hədəflərini açıb göstərmək üçün də bir vasitədir. Müəllif onun vasitəsilə dövrünün bütün eybəcərliklərinə güzgü tutmağı bacarır. Onun ətrafında cərəyan edən hadisələr nəticəsində dövrün ictimai qüsurları aydın görünür.

Üzeyir bəy antipod kimi düşünülən Məşədi İbad surətini elə bir səmimiyyətlə yaradıb ki, Azərbaycanda Məşədi İbadı sevməyən yoxdur. Bu da Ü.Hacıbəylinin fitri istedadının göstəricisidir.

Sirr deyil ki, Azərbaycan kinosunun şah əsərləri dedikdə ilklər sırasında “Arşın mal alan” (1945, rejissor Rza Təhmasib) operettası və “O olmasın, bu olsun” (1956, rejissor Hüseyn Seyidzadə) musiqili komediyası əsasında çəkilmiş filmlər yer alır. Təsadüfi deyil ki, hər iki əsər uzun illərdən bəri istər müsəlman Şərqində, istərsə də Avropanın cürbəcür səhnələrində dəfələrlə tamaşaya qoyularaq böyük bir tamaşaçı sevgisi qazanıb və indi də Avropanın ən möhtəşəm səhnələrində oynanılmaqdadır.

Ü.Hacıbəylidə nə sələflərinə, nə də ondan sonra gələn komediya yazanlara məxsus olmayan olduqca incə bir yumor var. Ədib “O olmasın, bu olsun” komediyasında əsərin baş qəhrəmanı Məşədi İbadın, eyni zamanda, onun hambalının, əyyaş Həsənqulunun, qoçu Əsgərin və başqa personajların dili ilə ürəkdən gülüş bəxş edir.

Onu da qeyd edək ki, 1956-cı ildə ekranlaşdırılmış “O olmasın, bu olsun” filmi istər onun quruluşçu rejissoru Hüseyn Seyidzadə, istər quruluşçu operatoru Əlisəttar Atakişiyev, istər musiqi tərtibatçısı Fikrət Əmirov, istərsə də Azərbaycanın korifey aktyorları - Əliağa Ağayev, Ağasadıq Gəraybəyli, Barat Şəkinskaya, Möhsün Sənani, İsmayıl Osmanlı, İsmayıl Əfəndiyev, Mustafa Mərdanov, Əhməd Rumlu və başqalarından ibarət yaradıcı heyət tərəfindən olduqca mükəmməl şəkildə çəkilib tamaşaçıların ixtiyarına verilib.

Fikrimizcə, filmin ssenarisində bir sıra kobud xətalara yol verilib. Filmin ssenarisini yazan Sabit Rəhmanın birinci xətası dahi Üzeyir bəyin operettasındakı personajlardan biri - Qoçu Əsgərin keçi gəzdirən obraz kimi verilməsidir. Üzeyir bəyin operettasında Qoçu Əsgərin keçisi yoxdur və Qoçu Əsgər, sadəcə, lovğa, yalançı, ədabaz, eyni zamanda, öz gopları ilə gülüş doğuran bir surətdir. Sabit Rəhman isə filmin ssenarisində Qoçu Əsgərin şəhərin bazar-meydanlarında keçi ilə dolaşdığını göstərir.

Bakının XX əsrin əvvəllərinin tarixindən xəbəri olanlar çox yaxşı bilirlər ki, keçini Qoçu Nəcəfqulu gəzdirirmiş. Bu o Qoçu Nəcəfqulu idi ki, 1918-ci ildə daşnak-bolşevik silahlı birləşmələri Bakıda yerli müsəlman əhaliyə qarşı qətliam törədərkən Bakıdakı igidləri başına yığıb Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və Əhməd bəy Ağaoğlunun əzmkarlığı, qətiyyəti ilə Anadoluda toplanan, Azərbaycanı kafir caynağından xilas etməyə gələn “Qafqaz İslam Ordusu” Bakının beş kilometrliyindəki “Qurd qapısı”na çatana qədər sayca onlardan yüz dəfə çox olan ermənilərə qarşı qəhrəmancasına savaşmış, təkbaşına elə iki yüzdən yuxarı daşnakı məhv etmişdir. Onun igidliyi haqqında eşidən Qafqaz İslam Ordusunun başçısı Nuru paşa Qoçu Nəcəfqulunun sinəsinə “İgidliyə görə” medalı taxmışdı.

Lakin ssenaridə Sabit Rəhmanın xətası tək bundan ibarət deyil. O, Üzeyir bəyin, Hüseyn Ərəblinskinin, Mirzə Ələkbər Sabirin obrazlarını ssenariyə salaraq onların guya səhərdən-axşama qədər “Molla Nəsrəddin” mətbəəsində qərar tutduqlarını göstərir. Bununla da, Üzeyir bəy tərəfindən zərgər dəqiqliyi ilə işlənmiş bu əsərin bədii səviyyəsini aşağı endirir. Əfsuslar olsun ki, tamaşaçılar Üzeyir bəyin bu əsərini Sabit Rəhmanın xətaları ilə birlikdə qəbul edir.

Ədibin 1911-ci ildə yaratdığı, ilk dəfə 1912-ci ildə H.Ərəblinskinin rejissorluğu, Müslüm Maqomayevin dirijorluğu ilə Tağıyev teatrında oynanılan və böyük tamaşaçı sevgisi qazanan, uzun illər repertuardan düşməyən “Şah Abbas və Xurşudbanu” operettası olduqca təqdirəlayiqdir. Əsərin mövzusu xalq ədəbiyyatından götürülüb.

Üzeyir bəyin üstün cəhətlərinə paxıllıq edənlər onun zülmkar quruluşu tərifləmədiyini görüb həm Azərbaycanın ovaxtkı rəhbəri Mir Cəfər Bağırovun, həm də NKVD-nin baş müstəntiqi erməni Markaryanın qəbuluna gedərək cürbəcür böhtanlar ataraq onu həbsə aldırmaq istəmişlər. Lakin xainlərin bu cəhdi boşa çıxır. Çünki SSRİ-nin rəhbəri İ.Stalin 1915-ci ildə Bakıda, Tağıyev teatrında Üzeyir bəyin dahi Füzulinin misilsiz əsəri “Leyli və Məcnun” əsərinin motivləri əsasında bəstələdiyi möhtəşəm operaya tamaşa etmiş və çox bəyənmişdi.

Təsadüfi deyil ki, 1943-cü ildə ermənilərin ABŞ-da Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” əsərini ekranlaşdıraraq öz adlarına çıxarmasından xəbər tutan Stalin Azərbaycan kinematoqraflarına bu əsəri tezliklə ekranlaşdırmağı tapşırmış və iki il müddətində Rza Təhmasib tərəfindən ekran təcəssümü tapan əsərə baxandan sonra həm Üzeyir bəyə, Rza Təhmasibə, baş rolların ifaçıları Rəşid Behbudova, Leyla Bədirbəyliyə, o cümlədən Vəli rolunun ifaçısı Lütfəli Abdullayevə, Cahan xala rolunun ifaçısı Münəvvər Kələntərliyə “Stalin mükafatı” (SSRİ Dövlət mükafatı) vermişdi. Bundan əvvəl isə Stalin 1937-ci ildə Üzeyir bəyin “Koroğlu” operasına tamaşa edərək əsəri çox bəyənmiş və bu münasibətlə ədibi həm Stalin mükafatına, həm də SSRİ Xalq artisti fəxri adına layiq görmüşdü.

Üzeyir bəy Füzuli aşiqi idi və bəlkə də bu sevgi onun istedadını birə on artırmışdı. Çünki Füzuli həqiqətən də bir dünyadır. Bu dünyaya varid olmaq insana çox şeylər verir. Lakin Üzeyir bəy bütün klassiklərə, o cümlədən dahi Nizami Gəncəviyə də hörmətlə yanaşırdı və təsadüfi deyil ki, böyük şairin iki möhtəşəm qəzəlinə musiqi bəstələmişdi. Lakin bu heyrətamiz bəstələr elə-belə meydana gəlməmişdi. Üzeyir bəy bu əsərlərə musiqi yazmamışdan əvvəl onların əruz vəzninin hansı bəhrlərində olduğunu öyrənmiş və bu bəhrlərin incəliklərinə bələd olandan sonra onlara musiqi bəstələmişdi.

Onu da qeyd edək ki, “Sevgili canan” qəzəlini fars dilindən Mirvarid Dilbazi, “Sənsiz” əsərini isə Cəfər Xəndan Azərbaycan dilinə tərcümə edib.

Sovet dövründə bəzi tədqiqatçılar Üzeyir bəyin guya əsərlərində köhnəliklə yeniliyi qarşı-qarşıya qoyduğunu yazır, guya köhnəliyin, yəni İslam dini ehkamları ilə sistemləşmiş həyatın tərəqqiyə, səadətə mane olduğunu, nəticədə isə yeniliyin köhnəlik üzərində qələbəsini ali bir məqsəd kimi vurğulayırdılar. Lakin bunlar totalitar rejimin istəyinə cavab verən tədqiqatlar idi və bu tədqiqatçılar ya Üzeyir bəyin irsini anlamırdılar, ya da elə hakimiyyətə şirin görünməkdən ötrü həqiqəti əks etdirməyən tədqiqatları bir-birindən köçürürdülər.

Əslində isə Üzeyir bəy öz tarixi keçmişini qamçılayan bir adam deyildi, əksinə, milli və dini dəyərlərimizi əziz tutan, ulularımızdan axıb gələn adət-ənənələrə çox bağlı bir şəxsiyyət idi. Bunu onun bütün əsərlərində görmək olar. Məsələn, sənətkarın 1912-1913-cü illərdə Moskva və Peterburq şəhərlərində musiqi təhsilini mükəmməlləşdirdiyi bir zamanda “Arşın mal alan”ı qələmə almışdı.

Ü.Hacıbəyli də məhz bu xalqın övladı idi. O, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərini, əxlaqi keyfiyyətlərini öz əsərlərində yüksək sənətkarlıqla əks etdirib və gələcək nəsillərə yadigar qoyub. Buna görə də Ü.Hacıbəylinin bütün əsərləri daim böyük uğur qazanıb və qazanmaqdadır.

AzərTac