Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Məqalənin əvvəlki hissəsində qeyd etdiyimiz kimi, müstəqilliyin ən mühüm yeniliklərindən biri əyalətləri Rusiya imperiyası dövründəki müstəmləkə sistemindən çıxararaq ümumazərbaycan tarixi proseslərinə cəlb etməsi, bir sıra məqamlarda həlledici mövqeyə yüksəltməsi oldu. AXC tarixinin nisbətən az öyrənilmiş mövzularından olan müstəqillik və əyalətlər məsələsi ilə bağlı apardığımız tədqiqatın milli hökumətin əyalətlər sisteminin formalaşmasına həsr edilmiş birinci hissəsinin ardını “Xalq qəzeti”nin oxucularına təqdim edirik.

Azərbaycan hökuməti üçün ən kritik vəziyyət Qarabağ və Naxçıvan­da yaranmışdı. Osmanlı ordusunun Azərbaycanı tərk etməsindən sonra bölgədə hərbi-siyasi vəziyyətini möh­kəmlədən Ermənistanın təcavüzkar­lığı daha da genişləndi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı müharibəsi də yeni mərhələyə qədəm qoydu.

Azərbaycan hökuməti dövlətin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsini davam etdirirdi. Bu məqsədlə ərazi­nin daha səmərəli müdafiəsinin təşkili üçün əyalətlərin ərazi və hərbi-siya­si idarəsinin yeni formalarını tətbiq etməyə başladı. 1919-cu il yanvarın 13-də Qarabağdakı vəziyyət nəzərə alınaraq Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında müvəqqə­ti general-qubernatorluq yaradıldı. Yanvarın 29-da bu vəzifəyə Xosrov Paşa bəy Sultanov təyin olundu. Azər­baycan hökumətinin səyi nəticəsində ingilislər bu tədbiri qəbul etdilər. Ermə­nilər də qubernatorluğun fəaliyyəti nə­ticəsində Cümhuriyyətin hakimiyyətini qəbul etdi. Lakin bu Qarabağa yeni tə­cavüzün hazırlanmasının qarşısını ala bilmədi.

Cümhuriyyət hökuməti Qazax qə­zasında sabitliyi qorumaq məqsədi ilə 1919-cu il fevralın 17-də Qazax qəza­sına Daxili İşlər Nazirliyinin xüsusi mü­vəkkilini təyin etdi. Bu vəzifəyə 1919-cu il mayın 7-də Rza bəy Qaraşov təyin olunmuşdur.

Cümhuriyyət hökuməti Naxçıvan və İrəvan quberniyasının Azərbaycan ərazisinə daxil olan digər qəzaların­dakı vəziyyəti də nəzarətə almağa və onların Cümhuriyyətlə inteqrasiyası­na nail olmağa çalışırdı. Naxçıvan və ətraf torpaqları əhatə edən Araz-Türk Cümhuriyyəti (1918-ci il noyabr–1919-cu il mart) və sonralar onun da tərki­binə daxil olduğu Qars respublikasını (1919-cu il yanvar–aprel) da tərkib hissəsi kimi qəbul edirdi. Bunun nə­ticəsi idi ki, 1919-cu il fevralın 25-də Cənub-Qərbi Azərbaycan general-qu­bernatorluğu yaradıldı. 

İngilislər bu bölgələrdə Cümhuriy­yət hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə imkan vermək istəmirdilər. Bu məqsəd­lə Naxçıvan və ətrafında erməni idarə­çiliyi (1919-cu il may–iyul) təşkil etdilər. Yerli əhalinin və Cümhuriyyət hökumə­tinin diplomatik fəaliyyəti nəticəsində bu idarə üsulu süqut etdi.

Azərbaycan müstəqilliyini elan et­dikdən sonra ona qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edən İran xüsusilə, Paris sülh konfransında fəallıq göstərirdi. Azər­baycan nümayəndə heyəti bu iddialara qarşı kəskin şəkildə mübarizə apar­dı. Bu öz nəticəsini verdi. 1920-ci ilin martında Cümhuriyyətlə İran arasında müqavilələr imzalandı.

1919-cu ilin avqustunda ingilislərin Bakını tərk etməsi nəticəsində Azər­baycan ərazisi, o cümlədən əyalətlə­rin müdafiəsi uğrunda digər mərhələ (1918-ci il avqust – 1920-ci il yanvar) başlandı. 

İngilislərin Azərbaycanı tərk et­məsindən sonra Cümhuriyyət bütün suveren hüquqlarını bərpa etdi. Buna baxmayaraq, bölgədəki mürəkkəb ge­opolitik situasiya ərazi məsələsinin sta­billəşməsinə imkan vermədi. Azərbay­can hökuməti bu şəraitdə də dövlətin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsini davam etdirməkdə idi. Bölgədə nüfu­zunu genişləndirmək istəyən ABŞ, Ba­kını tərk etmələrinə baxmayaraq, Cə­nubi Qafqazda maraqlarını qorumağa çalışan ingilislər, şimaldan fəaliyyətini davam etdirən Denikin və güclənmək­də olan Sovet Rusiyası başlıca aktor­lar idi. Onların hər birinin mövcudluğu Ermənistanın mövqeyinin möhkəmlən­məsində maraqlı idi. 

Azərbaycan hökuməti ingilislərin ölkədən çıxması ilə regionda mandatlı­ğı ətrafında fəaliyyətə başlayan ABŞ-ın ərazi bütövlüyü üçün təhlükəli siyasəti­ni, Naxçıvan və ətrafı kimi əyalətlərin itirilməsinə yol açan layihələri aradan qaldırmağa nail ola bildi. Hələ 1919-cu il iyulun 5-də polkovnik V.Haskel “On­lar Şurası” tərəfindən Ermənistana ali komissar təyin edilmişdi. Onun adı ilə “Haskel layihələri” adlanan sənəd meydana gəldi. Haskelin avqustun 25-də Bakıda hökumət başçısı Nəsib bəy Yusifbəyli ilə görüşündə bu layihələ­rin mahiyyəti aydın oldu. O, Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana məxsus olduğunu qəbul etsə də, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzi ermənilərə verməyi nəzərdə tuturdu. Bu da əslində, həmin ərazilərin Azərbaycandan qoparılması və Ermənistana birləşdirilməsi yolunda addım demək idi. 

Haskel layihəsini reallaşdırmaq uğrunda çalışdığı bir zamanda Kiçik Asiya, o cümlədən Qafqaza general C.Q.Harbordun rəhbərliyi ilə ABŞ man­datlığı barədə perspektivi müəyyən etmək üçün missiya göndərildi. O, okt­yabrın əvvəllərində Bakıda da görüşlər keçirdi. Azərbaycan hökuməti bu gö­rüşlərdə öz mövqeyini ortaya qoydu. Harbord Parisə qayıtdıqdan sonra və­ziyyət haqqında məruzə ilə çıxış etdi. ABŞ mandatlığı ideyası aradan qalxdı. Bu hadisə Haskelin 1919-cu ilin okt­yabrında həyata keçirməyə çalışdığı Amerika general-qubernatorluğu ide­yasına da təsir göstərdi. Azərbaycan hökuməti bu planı rədd etmişdi. Paris­dəki nümayəndə heyəti də sülh konf­ransı sədrinə etiraz notası təqdim etdi. Bununla eyni zamanda, yerli əhalinin qəti iradəsi ilə bu layihənin həyata ke­çirilməsinə son qoyuldu. 

Bu dövrdə Ermənistanın Cüm­huriyyətə qarşı təcavüzü, Ermənis­tan-Azərbaycan müharibəsini mərkəzi məsələyə çevirmişdi. Qarabağda, xü­susilə Zəngəzurda ermənilərin geniş­miqyaslı hücumu başladı. Cümhuriyyət hökuməti Qarabağa hərbi qüvvələr göndərdi. Noyabr kampaniyası olduq­ca gərgin keçdi. Ermənilər müharibəni siyasi üstünlüyə çevirmək məqsədi ilə təbliğatı genişləndirdilər. İngilislər də məsələyə müdaxilə etdi. 1919-cu il no­yabrın 23-də Tiflisdə Ermənistan-Azər­baycan müqaviləsi imzalandı, hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. Ermənistan bu müqaviləyə uyğun olaraq 1919-cu ilin dekabrın 14-21-də Bakıda keçirilən Azərbaycan-Ermənistan konfransında da destruktiv mövqe tutduğundan, əra­zi məsələsinin həllində heç bir irəliləyiş olmadı. 

İngilislər Bakını tərk etmək ərəfə­sində Denikin ordusunun gücləndiril­məsinə çalışması onun Azərbaycan üçün təhlükəsini daha da artırırdı. Belə ki, onlar Azərbaycana məxsus olan Xəzər hərbi donanması gəmilərinin bir hissəsini Denikin ordusuna verdi. Azərbaycan Denikin ordusuna qarşı diplomatik mübarizəsini də davam et­dirirdi. Topçubaşov Paris sülh konfran­sı sədrinə müraciətində Azərbaycanla Denikin ordusu arasında demarkasiya xəttinə əməl edilməsini, qoşunların Dağıstandan çıxarılması və gəmilərin Azərbaycana qaytarılmasını tələb edir­di. Sovet Rusiyasının irəliləməsi nə­ticəsində Denikin ordusunun məğlub edilməsilə bu təhlükə aradan qalxdı, bununla da onun yerini daha aqressiv bir qüvvə tutdu.

Denikin ordusu Azərbaycan üçün yalnız hərbi təhlükə deyil, həm də So­vet Rusiyasının onun daxili işlərinə qa­rışması üçün bir vasitə oldu. 1920-ci il yanvarın 2-də RSFSR xarici işlər naziri Çiçerin Denikinlə mübarizə üçün hər­bi qüvvələrin birləşdirilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinə ilk notasını verdi. Yanvarın 14-də Xarici işlər na­ziri F.X.Xoyski cavab notasında hər iki dövlətin suverenliyi prinsipindən çıxış edərək danışıqlar yolu ilə Azərbay­can və rus xalqları arasında xeyirxah qonşuluq münasibətləri yaradılması barədə mövqeyini ifadə etdi. Eyni məz­munlu notalar mübadiləsi fevral-aprel aylarında da davam etdi. RSFSR-in notalarının əsas məqsədi Azərbayca­nın daxili işlərinə qarışmaq və hərbi müdaxilə üçün diplomatik zəmin hazır­lamaqdan ibarət idi.

Qafqazda sovet təhlükəsinin güc­ləndiyini görən müttəfiqlər Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanın­ması istiqamətində addımlar atmağa başladılar. 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycan müttəfiqlər tərəfindən rəs­mən tanındı. 

Cümhuriyyətin Paris sülh konfran­sı tərəfindən tanınması onun tarixində yeni mərhələ açdı. Bütün bunlara bax­mayaraq, bu fakt Cümhuriyyəti xilas edə bilmədi. O varlığının ən ağır və son dövrünə (1920-ci il yanvar-aprel) qə­dəm qoydu. Bu dövrdə bölgədə işğalçı müharibəsini davam etdirən Ermənis­tan və Azərbaycanı sovetləşdirmək planını həyata keçirmək istəyən Sovet Rusiyasını daha da fəallaşdırdı. Tarixi ənənəyə uyğun olaraq, Sovet Rusiya­sı da Ermənistandan bölgədə strateji məqsədlərinin həyata keçirilməsində vasitə kimi istifadəyə üstünlük verirdi.

Azərbaycanın müstəqilliyinin tanın­ması Ermənistanın hərbi-siyasi dairələ­ri tərəfindən düşmənçiliklə qarşılandı, Azərbaycana qarşı müharibə daha da kəskinləşdi. 1920-ci il yanvarın ikinci yarısında Zəngəzura və onun vasitəsilə Qarabağın digər ərazilərinə hücumlar reallaşdırılmağa başlandı. Azərbaycan hökuməti də vəziyyəti nəzərə alaraq müdafiə tədbirlərini gücləndirməli oldu. Ermənistan 1920-ci il 22 martda geniş­miqyaslı hücuma başladı. Azərbaycan hökuməti Ermənistanın təcavüzünün qarşısını almaq məqsədilə hərbi tədbir­lər gördü, Qarabağ əməliyyatını bütün çətinliklərə baxmayaraq, uğurla başa çatdırdı. Erməniləri Sovet Rusiyasının şimaldan hücumu və 27 aprel işğalı ilə Cümhuriyyətin süqutu xilas etdi. Azər­baycanda hakimiyyət Hərbi İnqilab Ko­mitəsinin əlinə keçdi.

İnzibati-ərazi bölgüsü

Cümhuriyyətin ərazisinin siyasi birləşdirilməsinin gedişi onun inziba­ti-ərazi bölgüsü və strukturunun for­malaşmasının dinamikasına da təsir göstərmişdir. Onun əsas mənzərəsi 1920-ci il Ünvan-təqvimdə öz əksini tapmışdır: I.Bakı quberniyası üzrə – Bakı, Göyçay, Şamaxı, Quba, Cavad və Lənkəran qəzaları; II.Gəncə qu­berniyası üzrə – Gəncə, Qazax, Ərəş, Nuxa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur, Şuşa və Şamxor qəzaları; III. Zaqata­la quberniyası; IV. İrəvan quberniyası – Novobayazid qəzası üzrə – Göyçə dairəsi, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və İrəvan quberniyasının digər qəza­ları üzrə ərazilər. Çox maraqlıdır ki, hökumətin 1919-cu il 17 fevral tarixli bir sənədində bu ərazilər Cənub-Qər­bi Azərbaycan kimi ayrılır. 28 fevralda isə məhz həmin ərazidə Cənub-Qərbi Azərbaycan general-qubernatorluğu yaradılır. Tiflis quberniyası üzrə müva­fiq polis sahələrini əhatə edən Borçalı, Qarayazı və Sığnaq isə bu inzibati-əra­zi bölgüsündən kənarda qalırdı. 

Cümhuriyyətin ərazi-inzibati struk­turunun tərkibindən göründüyü kimi, burada müxtəlif inzibati vahidlər bir araya gətirilib. Onların arasında Rusi­ya imperiyası dövründə formalaşan qu­berniya-qəza sistemi (Gəncə və Bakı quberniyaları), yalnız məntəqələrdən ibarət olan Zaqatala quberniyası, keç­miş İrəvan və Tiflis quberniyalarından olan qəzalar və polis sahələri vardır. 

Əhalinin yerləşməsi

Cənubi Qafqazda, o cümlədən yeni meydana gələn respublikalarda ərazi məsələsində olduğu kimi, əhaliyə dair məlumatlar da Rusiya imperiya statisti­kası əsasında aparılırdı. Əhali statisti­kası ərazi statistikasına görə, daha çox təhrif olunurdu. Buna görə də əhalinin sayının müəyyən edilməsində istifadə edilən mənbə və hesablama üsulu da nəzərə alınmalıdır. 

Əlimərdan bəy Topçubaşovun An­tanta dövlətlərinin İstanbuldakı nü­mayəndələrinə təqdim etdiyi xüsusi memorandumda əhaliyə dair hesab­lamalar 1897-ci il ümumrusiya əhali siyahıya alınması əsasında aparılıb. Burada həmin əhali siyahıya almasının tənqidi də verilib.

Hesablamalar əsasında Cənubi Qafqazın əhalisinin etnik tərkibindən bəhs edilərkən göstərilir ki, Azərbay­can türkləri 2 milyon 653 min, ermə­nilər 1 milyon 782 min, gürcülər 1 mil­yon 641 min nəfər idi. Cənubi Qafqazın 237 min 55 kvadratkilometrlik ərazi­sində yaşayan 7 milyon 667 min 370 nəfər əhalinin etno-konfessional tərki­bində də müsəlmanlar üstün idi. Əhali­nin 3 milyon 306 min nəfəri (43,1 faiz) müsəlman, 1 milyon 786 min (23,3m faiz) erməni, 1 milyon 641 min nəfəri (21,4 faiz) gürcü idi. Həmin sənədə əsasən, Azərbaycan Xalq Cümhuriy­yəti ərazisində (85 min kvadratverst və ya 96,502 min kvadratkilometr) əhali­nin sayı Cənubi Qafqaz əhalisinin 30,7 faizini təşkil edirdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin, Paris sülh konfransına təqdim etdiyi sənədlərə görə isə, yuxa­rıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin həqiqi hakimiy­yəti altında olan ərazi Cənubi Qafqaz ərazisinin 38 faizinini, Azərbaycan ha­kimiyyətinin yayıldığı ərazilərlə birlikdə isə 60,7 faizini əhatə etdiyi bildirilirdi. Göstərilən sənədlərdə məhz həmin əraziyə müvafiq olaraq Cənubi Qafqa­zın əhalisi də hesablanmışdır. 1918-ci il noyabr memorandumundan fərqli olaraq, burada istifadə edilən mənbə və hesablama üsulu şərh olunub. Belə ki, burada 1897-ci il əhali siyahıya al­masının məlumatları əsas götürülüb. 

Siyahıya almanın göstəricilərinə 20 ilin artımı əlavə olunmuş və Azərbay­can əhalisinə 25 faiz artım əlavə edil­mişdir. Belə olduqda, Cənubi Qafqa­zın əhalisi 8 milyon 81 min 668 nəfər müəyyən edilib. Onların 4 milyon 617 min 671 nəfəri (57,1 faiz ) Azərbay­canda yaşayırdı. Azərbaycan əhalisi­nin 75,4 faizni (3 milyon 481 min 889 nəfər) azərbaycanlılar, 17,2 faizini (795 min 312 nəfər) ermənilər, 0,6 faizini (26 min 585 nəfər) gürcülər, 6,7 faizini (213 min 885 nəfər) digər xalqların (ruslar, almanlar, yəhudilər və b.) nümayən­dələri təşkil edirdi.

Əhali haqqında daha bir məlumat 1920-ci il Ünvan-təqvimində nəşr edil­mişdir. Burada verilən rəqəmlər müba­hisəsiz hesab edilən ərazilərə aiddir. Həmin rəqəmlər isə 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatları əsasında he­sablanmışdır. 

Həmin dövrdə Azərbaycan Respub­likasının mübahisəsiz ərazisində (97,3 min kvadrat kilometr) yaşayan əhali­nin ümumi sayı 2 milyon 861 min 862 nəfərə bərabər idi, yəni hər kvadrat­kilometrə 29,4 nəfər düşürdü. Müsəl­manlar (əsasən, Azərbaycan türkləri) əhalinin 68,2 faiz, ermənilər 21,4 faiz, gürcülər 0,6 faiz , ruslar 7,5 faiz, digər xalqların nümayəndələri isə 2,3 faizini təşkil edirdi. Göstərilən mənbənin mə­lumatına görə, Bakı quberniyasında 1 milyon 281 min 575 nəfər (şəhər əha­lisi 72 min 509, kənd əhalisi 803 min 237, Bakı şəhər rəisliyinin əhalisi 405 min 829 nəfər), Gəncə quberniyasında 1 milyon 275 min 131, Zaqartala ma­halında 92 min 698, İrəvan quberniya­sının bir hissəsində 212 min 458 nəfər əhali var idi. 

Cümhuriyyət istər bölgədəki, istər­sə də beynəlxalq aləmdəki vəziyyəti də nəzərə almış, əhali və əraziyə dair siyasəti dinamik səciyyə daşımışdır. Paris sülh konfransındakı Azərbay­can sülh nümayəndəliyinin tələblərinə görə, Cümhuriyyət bu zaman yalnız etno-coğrafi deyil, o zamankı dünya düzənindən istifadə edərək olduqca mühüm strateji məqsədi də hədəfə alıb. Qara dənizə çıxış imkanı əldə etmək burada vacib yer tuturdu. Cüm­huriyyət ərazini siyasi hakimiyyəti baxı­mından təsnif etsə də, onun əsaslarını hər bir halda Azərbaycanın şimalındakı tarixi torpaqların böyük hissəsinə sa­hibliyi təşkil etmişdir. 

Əraziyə nisbətən, əhaliyə dair mə­lumatlar, əsasən, təqribi xarakter daşı­mışdır. Burada ümumi rəqəmlər ifadə edilmişdir. Əslində isə, hərbi-siyasi və­ziyyət və xüsusilə, Ermənistanın Azər­baycan torpaqlarında həyata keçirdiyi soyqırımları və deportasiyalar böyük əhali itkisi ilə müşayət olunmuşdur.

Kərim ŞÜKÜROV, AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun baş direktoru, professor

“Xalq qəzeti”