Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Birinci məqalə

Mə­lum­dur ki, Kons­ti­tu­si­ya la­tın di­lin­də “cons­ti­tu­tio”- sö­zü olub hər­fi an­lam­da “qu­ru­cu­luq” mə­na­sı­nı da­şı­yan, həm də ta­ri­xən for­ma­laş­mış qa­nun­lar dü­şün­cə­si­nin fun­da­men­ti­ni təş­kil edən və ta­rix­dən bu­gü­nə ki­mi hər bir hü­qu­qi, de­mok­ra­tik döv­lə­tin və­tən­daş­la­rı­nın hü­quq və azad­lıq­la­rı­nın tə­mi­nat­çı­sı, öl­kə­lə­rin hü­qu­qi, si­ya­si, iq­ti­sa­di stra­te­gi­ya­sı­nın məc­mu­su, ida­rə­et­mə ko­dek­si, ey­ni za­man­da döv­lət və mil­lət-xalq ara­sın­da mü­na­si­bət nor­ma­la­rı­nı tən­zim­lə­yən ali rəs­mi sə­nəd­dir.

Hə­lə an­tik dövr­də in­san­la­rın ha­ki­miy­yət­lə mü­na­si­bət­lə­ri­nin əsa­sı ol­muş Aris­to­te­lin qa­nun, hü­quq, döv­lət və və­tən­daş tə­səv­vür­lə­ri­nin ma­hiy­yə­ti­ni təh­lil edib əsas­lan­dır­dı­ğı və e.ə. 335-322-ci il­lər­də - öm­rü­nün son­la­rın­da, yə­ni dü­şü­nüb da­şı­na­raq yaz­mış ol­du­ğu 8 ki­tab­dan iba­rət “Po­li­ti­ka” trak­ta­tı si­ya­si ha­ki­miy­yət böl­gü­sü­nü mo­nar­xi­ya, aris­tok­ra­ti­ya və po­li­ti­ya ki­mi mü­əy­yən edə­rək gü­cün tə­yi­ni­ni, döv­lə­tin qu­ru­lu­şu­nu və xalq küt­lə­lə­ri­nin hü­quq və və­zi­fə­lə­ri­ni əsas­lan­dı­rar­kən po­li­ti­ya – məhz və küt­lə ha­ki­miy­yə­ti mə­sə­lə­si­ni müa­sir ya­naş­ma­la­ra gö­rə cə­miy­yət mə­na­sın­da qiy­mət­lən­dir­miş­dir (Аристотель «Политика» – краткое содержание. http:/­/rush­­ist.co­m/in­­dex.p­hp/p­hi­lo­sop­hi­cal-ar­tic­les/2386-aris­to­tel-po­li­ti­ka-krat­koe-so­derz­ha­nie).

Qə­dim döv­rün döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu for­ma­sı, ide­al döv­lət haq­qın­da si­ya­si fəl­sə­fə­nin pred­me­ti olan Aris­to­tel “Po­li­ti­ka”sı və onun ide­ya  qaynağı “Po­li­ti­ya”ta­ri­xin bu is­ti­qa­mət­də “fəl­sə­fə­lə­ri” nə qə­dər də­yiş­sə də öz də­yə­ri­ni itir­mə­miş, ək­si­nə da­ha da qüv­vət­lə­nə­rək ya­ra­nan ye­ni-ye­ni döv­lət­lər və on­la­rın kons­ti­tu­si­ya­sın­da əsas qay­naq təş­kil et­miş­dir. 

Döv­lət – və­tən­daş qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­ri­nin ilk nü­mu­nə­si Kons­ti­tu­si­ya 1215-ci il­də qə­bul edil­miş və çox qı­sa müd­dət, cə­mi 1 ne­çə ay qüv­və­də ol­muş, la­kin dün­ya si­ya­si fi­kir ta­ri­xin­də “Azad in­san” ide­ya­sı­nın ilk top­lu­su ola­raq ta­nı­nan “Azad­lıq­la­rın Nə­həng Xar­ti­ya”sı (Великая хартия вольностей 1215 г. http://bio­fi­le.ru/his/26232.html) İn­gil­tə­rə­yə məx­sus­dur və adın­dan da bəl­li ol­du­ğu ki­mi döv­lə­tin, de­mə­li, ha­ki­miy­yə­tin müx­tə­lif so­si­al tə­bə­qə­lə­ri­nin, ge­niş an­lam­da xal­qın, di­gər tə­rəf­dən kra­la mü­xa­lif küt­lə­nin azad­lıq tə­ləb­lə­ri­ni dü­şü­nə­rək qa­nun müd­dəa­la­rı ha­lın­da ümu­mi­ləş­di­rib top­lu ola­raq təs­bit et­mə­si­ni təs­diq­lə­yir.  

63 his­sə­dən iba­rət “Azad­lıq­la­rın Nə­həng “Xar­ti­ya”sın­da ən əsas 5 qa­nun (əs­lin­də tə­ləb-X.Q.) 1.Kral öz vas­sal­la­rı­na mü­na­si­bət­də feo­dal ənə­nə­lə­ri­nə ria­yət et­mə­yə borc­lu­dur; feo­dal “cu­ri­ae”lə­rin- hü­quq mü­ha­ki­mə­si­nə qa­rış­ma­ma­lı­dır; ver­gi­lər və rü­sum­lar yal­nız (əsa­sən ba­ron“cu­ri­ae”lə­ri­ni tə­yin edən) “Kral­lı­ğın ümu­mi şu­ra­sı”,- nın qə­ra­rı ilə alı­na bi­lər; Heç bir azad in­san həbs edi­lə bil­məz, öl­kə­dən xa­ric, əm­lak­dan məh­rum edi­lə bil­məz, qa­nun­lar­dan kə­nar­da sax­la­nı­la bil­məz və s. “Əks təq­dir­də və öl­kə­nin qa­nun­ve­ri­ci­li­yi­nə uy­ğun ola­raq ha­kim­lə­rin hök­mü ha­mı üçün bə­ra­bər­dir” və s. qa­nun maddələri öz ək­si­ni tap­mış­dı.

Dün­ya­nın qa­nun, hü­quq və azad­lıq­lar-de­mok­ra­ti­ya fəl­sə­fə­si haq­qın­da konk­ret ola­raq ha­ki­miy­yət böl­gü­sü ide­ya­sı­nı ilk də­fə irə­li sür­müş Conn Lokk da bu is­ti­qa­mət­də zən­gin el­mi irs ya­rat­mış­dır. Bö­yük in­gi­lis maa­rif­çi­si C. Lo­ka gö­rə müs­tə­qil­lik, dü­şün­cə azad­lı­ğı, hü­quq bə­ra­bər­li­yi bü­tün və­tən­daş-in­san cə­miy­yət­lə­ri üçün ali şərt­dir. C. Lokk qa­nun­ve­ri­ci­lə­rin tə­bii qa­nun­la­ra əməl et­mə­li ol­duq­la­rı­nı əsas­lan­dır­maq­la bə­ra­bər, qa­nun­la­rın qüv­və­si­ni xal­qın ya­rat­dı­ğı qa­nun­ve­ri­ci or­qa­nın fəa­liy­yə­ti ilə mü­əy­yən edir­di (Учение Джон Локка о государстве и праве. http:­//ww­w.km­.ru/r­e­fe­ra­ts/30­6938­02c­a98­41f­­e­a­605­336­094­b5­9c­93­).

C.Lok­kun ha­ki­miy­yət böl­gü­sün­də de­mok­ra­ti­ya, oli­qar­xi­ya və mo­nar­xi­ya kon­sep­si­ya­la­rı diq­qə­ti cəlb edir ki, bu sis­tem Aris­to­tel döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu prin­sip­lərin­dən qay­naq­lan­maq­la müa­sir dün­ya kos­ti­tu­si­ya­la­rın­da da özü­nü təs­diq­lə­miş­dir (Учение Джон Локка о государстве и праве. http:­//ww­w.km­.ru/r­e­fe­ra­ts/30­6938­02c­a98­41f­­e­a­605­336­094­b5­9c­93­).

Bu­ra­da maa­rif­çi­lik döv­rü­nün Ş.L.Mon­tesk­ye kons­ti­tu­si­ya – si­ya­si fəl­sə­fi dokt­ri­na­sı da müa­sir dün­ya dü­şün­cə­sin­də­ki döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu ma­hiy­yə­tin­də ta­ri­xi təc­rü­bə ola­raq diq­qət cəlb edir.

Ş.Mon­tesk­ye­nin döv­lət qu­ru­cu­lu­ğun­da ha­ki­miy­yət böl­gü­sü XVI­II əs­rin or­ta­la­rın­da Fran­sa­nın si­ya­si in­qi­lab döv­rün­də ya­ra­nıb for­ma­laş­mış bir proq­ram la­yi­hə, baş­qa cür de­sək si­ya­si fəl­sə­fi nə­zə­riy­yə idi. Bu nə­zə­riy­yə ilk növ­bə­də ha­ki­miy­yət­dən sui-is­ti­fa­də edə­rək və­tən­daş­la­rın hü­quq­la­rı­nı tap­ta­la­yan mo­nar­xi­ya­dan təh­lü­kə­siz­li­yi­ni tə­min et­mək, küt­lə­nin si­ya­si azad­lıq ide­ya­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək məq­sə­di­nə xid­mət edir­di.

Mon­tesk­ye də Aris­to­tel və Conn Lokk ki­mi ha­ki­miy­yə­ti de­mok­ra­ti­ya, aris­tok­ra­ti­ya və mo­nar­xi­ya böl­gü­lə­rin­də xa­rak­te­ri­zə edir və qa­nu­nun hər bir ha­ki­miy­yət­də mü­hüm ol­du­ğu­nu irə­li sü­rür. La­kin Mon­tesk­ye de­mok­ra­ti­ya­nı böl­gü­də önə çə­kir və in­san azad­lı­ğı­nın ha­ki­miy­yə­tin əsas möv­cud­luq şər­ti ola­raq mü­əy­yən edir. Mon­tesk­ye­nin aşa­ğı­da­kı iq­ti­bas­da­kı fi­kir­lə­ri bu­nu təs­diq edir: “des­pot­luq­da qa­nun­lar iş­lə­mir, öz­baş­na­lıq və kö­lə­lik hökm sü­rür və əsas da de­mə­li ki, bu­ra­da si­ya­si azad­lıq­lar yox­dur” (Монтескье Ш. – Избранные Про­из­ве­де­ни­я. http:­//pla­­to­na­.net/­lo­ad­/kni­­gi_p­o_fi­­lo­so­­fii/is­­to­rij­­a_pr­os­ve­sh­he­­nie/­mon­­tes­ke_sh_izb­rann­ye_pro­iz­ve­de­ni­ja/11-1-0-4906).

Ya­zı­lı və şi­fa­hi ma­hiy­yə­ti­nə gö­rə se­çi­lən kons­ti­tu­si­ya­lar an­la­yı­şın­da cəm­lə­nən fi­kir ba­xı­mın­dan dün­ya­nın ilk mü­kəm­məl qa­nun­lar ko­dek­si və ya baş­qa cür de­sək döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu əsas­na­mə­si 1600-ci il­də San-Ma­ri­no­da ya­ra­nıb 2 də­fə də­yi­şik­lik­li­yə uğ­ra­sa da bu gü­nə ki­mi özü­nün 2 böl­mə­dən iba­rət - Qa­nun­ve­ri­ci­lik, Və­tən­daş hü­quq­la­rı dek­lo­ra­si­ya­sı və San Ma­ri­no­nun əsas döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu prin­sip­lə­ri sa­hə­sin­də qüv­və­si­ni qo­ru­yub sax­la­maq­da­dır.

Dün­ya­da öz sa­bit­li­yi, əsas­lı­lı­ğı və əha­tə­li­yi ilə fe­no­men xa­rak­ter­də se­çi­lən Kons­ti­tu­si­ya­lar­dan bi­ri ya­ran­dı­ğı il­də edil­miş ilk 10 dü­zə­li­şi çıx­maq­la 230 il­lik ta­ri­xin­də cə­mi 17 dü­zə­liş­lə möv­cud­lu­ğu­nu da­vam et­di­rən ABŞ (1789-cu il) Kons­ti­tu­si­ya­sı­dır ki, onun nə­zə­ri mən­bə­yi məhz Aris­to­tel­dən L.Mon­tesk­ye­yə qə­dər ta­ri­xi təc­rü­bə yo­lu ke­çə­rək özü­nü təs­diq­lə­miş və so­nun­cu­nun ne­cə de­yər­lər, nöq­tə­si­ni qoy­du­ğu ha­ki­miy­yə­tin 3 böl­gü­sü­nə - ic­rae­di­ci,qa­nun­ve­ri­ci və məh­kə­mə ha­ki­miy­yə­ti­nə əsas­la­nır.

Xü­su­si ola­raq vur­ğu­la­maq ye­ri­nə dü­şər ki, kons­ti­tu­si­ya­lar məz­mun və ma­hiy­yə­ti­nə gö­rə in­san və onun ya­şam fəl­sə­fə­si­ni əha­tə et­di­yin­dən bu sis­te­mi və­tən­daş əx­la­qı­nın ən ali təd­qi­qat qay­na­ğı ki­mi təd­qiq-təh­li­li hər bir dövr­də və çağ­daş döv­rü­müz­də də ma­raq do­ğu­rur. Di­gər tə­rəf­dən əsa­sın­da dün­ya fəl­sə­fi fik­ri­nin ən gör­kəm­li si­ma­la­rı­nın də­rin dü­şün­cə­lə­ri da­ya­nan kons­ti­tut­si­ya­lar ge­niş an­lam­da  cə­miy­yə­tin fəl­sə­fi ma­hiy­yət­də əx­laq ko­dek­si ki­mi də bir çox kon­tekst­lər­də dərk olu­nan prob­lem­dir.

Be­lə­lik­lə, bu gün dün­ya­da 195 döv­lət öz si­ya­si, iq­ti­sa­di, hü­quq qu­ru­cu­luq siyasətin­də qa­nun­la­rın ali­li­yi­ni, hü­qu­qun əsas­lı­lı­ğı­nı, in­san azad­lıq­la­rı­nı özün­də eh­ti­va edən Kons­ti­tu­si­ya sis­te­mi­nə əsas­la­nır ki, bu döv­lət­lər­dən bi­ri də müs­tə­qil Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­dır.

Azər­bay­can döv­lə­ti­nin keş­mə­keş­li ta­ri­xi in­ki­şa­fın­da ilk müs­tə­qil Kons­ti­tu­si­ya­sı­nın, ey­ni za­man­da “Hey­dər Əliyevin Bö­yük siyasət  Yo­lu”nun ən mü­hüm əsas­la­rın­dan bi­ri­nin ya­ra­dı­cı­sı, mü­əl­li­fi gör­kəm­li ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti Ulu Öndər Hey­dər Əli­yev ol­muş­dur. 

Bu­ra­da xü­su­si ola­raq qeyd et­mə­li­yik ki, Hey­dər Əli­yev hə­lə 1978-ci il­də qə­bul edil­miş Azər­bay­can SSR Kons­ti­tu­si­ya­sı­na di­gər so­vet res­pub­li­ka­la­rın­da tət­biq edil­mə­miş 73-cü mad­də­nin da­xil edil­mə­si­nə şəx­si tə­şəb­bü­sü və ən əsas mil­li ru­hu­nun dik­tə­si ilə əsl fə­da­kar­lıq və qəh­rə­man­lıq­la na­il ol­muş­dur ki, bu­nun da kö­kün­də qeyd-şərt­siz ola­raq Ulu Öndərin Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil mil­li döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu məq­sə­di və ana di­li­mi­zə mil­li və­tən­daş mü­na­si­bə­ti da­ya­nır­dı.

“Azər­bay­can döv­lə­ti­nin müs­tə­qil­li­yi­ni, su­ve­ren­li­yi­ni və əra­zi bü­töv­lü­yü­nü qo­ru­maq;

- Kons­ti­tu­si­ya çər­çi­və­sin­də de­mok­ra­tik qu­ru­lu­şa tə­mi­nat ver­mək;

- və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin bər­qə­rar edil­mə­si­nə na­il ol­maq;

- xal­qın ira­də­si­nin ifa­də­si ki­mi qa­nun­la­rın ali­li­yi­ni tə­min edən hü­qu­qi, dün­yə­vi döv­lət qur­maq;

- əda­lət­li iq­ti­sa­di və so­si­al qay­da­la­ra uy­ğun ola­raq ha­mı­nın la­yiq­li hə­yat sə­viy­yə­si­ni tə­min et­mək;

- ümum­bə­şə­ri də­yər­lə­rə sa­diq ola­raq bü­tün dün­ya xalq­la­rı ilə dost­luq, sülh və əmin-aman­lıq şə­rai­tin­də ya­şa­maq və bu məq­səd­lə qar­şı­lıq­lı fəa­liy­yət gös­tər­mək - ki­mi ül­vi niy­yət­lər­lə ümum­xalq səs­ver­mə­si - re­fe­ren­dum yo­lu ilə bu Kons­ti­tu­si­ya qə­bul edil­miş” (Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tut­si­ya­sı. http:­//aze­r­ba­ij­­an.az­/port­­al/G­e­ner­­al/C­ons­ti­­tu­ti­o­n/­doc/­kons­ti­tut­si­ya.pdf) Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kons­ti­tu­si­ya­sı Azər­bay­can xal­qı­nın hər bir və­tən­da­şı­nın azad­lıq, müs­tə­qil­lik, təh­lü­kə­siz­lik, ey­ni za­man­da sülh və əmin-aman­lıq şə­rai­tin­də ya­şa­maq hü­quq­la­rı­nın əsl ali hü­quq qa­ran­tı idi və onun hər bir müd­dəa­sı Hey­dər Əliyevin şəx­sən diq­qə­ti, re­dak­tə­si ilə təs­diq­lən­miş­di.

Məq­sə­di Azər­bay­can döv­lə­ti­nin si­vil, hü­qu­qi, de­mok­ra­tik in­ki­şa­fı­na bağ­lı ide­ya­lar olan Ulu Öndər Hey­dər Əliyevin ya­zıb-ya­rat­dı­ğı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kos­ti­tu­si­ya­sı­nın Xalq Ha­ki­miy­yə­ti ad­la­nan 1-ci Fəs­li­nin 1-ci Ha­ki­miy­yə­tin mən­bə­yi mad­də­sin­də ilk ad­dım­la­rı­nı atan Müs­tə­qil Döv­lə­ti­mi­zin xalq­la-mil­lət­lə bir­li­yi­nin əsas mə­ra­mı bu şə­kil­də bə­yan edil­miş­dir: “I. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­nin ye­ga­nə mən­bə­yi Azər­bay­can xal­qı­dır. II. Azər­bay­can xal­qı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı əra­zi­sin­də və on­dan kə­nar­da ya­şa­yan, Azər­bay­can döv­lə­ti­nə və onun qa­nun­la­rı­na ta­be sa­yı­lan Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı və­tən­daş­la­rın­dan iba­rət­dir; bu isə bey­nəl­xalq hü­quq­la mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş nor­ma­la­rı is­tis­na et­mir. Mad­də 2. Xal­qın su­ve­ren­li­yi I. Sər­bəst və müs­tə­qil öz mü­qəd­də­ra­tı­nı həll et­mək və öz ida­rə­et­mə for­ma­sı­nı mü­əy­yən et­mək Azər­bay­can xal­qı­nın su­ve­ren hü­qu­qu­dur. II. Azər­bay­can xal­qı öz su­ve­ren hü­qu­qu­nu bi­la­va­si­tə ümum­xalq səs­ver­mə­si - re­fe­ren­dum və ümu­mi, bə­ra­bər və bir­ba­şa seç­ki hü­qu­qu əsa­sın­da sər­bəst, giz­li və şəx­si səs­ver­mə yo­lu ilə se­çil­miş nü­ma­yən­də­lə­ri va­si­tə­si ilə hə­ya­ta ke­çi­rir” (Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tut­si­ya­sı. http:­//aze­r­ba­ij­­an.az­/port­­al/G­e­ner­­al/C­ons­ti­­tu­ti­o­n/­doc/­kons­ti­tut­si­ya.pdf). 

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kons­ti­tu­si­ya­sı­nın Döv­lə­tin ali məq­sə­di - 12-ci mad­də­sin­də də döv­lət və və­tən­daş mü­na­si­bət­lə­ri ki­mi ta­ri­xi əx­laq ha­di­sə­si yük­sək pe­şə­kar­lıq və təc­rü­bə ilə mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­dir: I. İn­san və və­tən­daş hü­quq­la­rı­nın və azad­lıq­la­rı­nın, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın və­tən­daş­la­rı­na la­yiq­li hə­yat sə­viy­yə­si­nin tə­min edil­mə­si döv­lə­tin ali məq­sə­di­dir. II. Bu Kons­ti­tu­si­ya­da sa­da­la­nan in­san və və­tən­daş hü­quq­la­rı və azad­lıq­la­rı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın tə­rəf­dar çıx­dı­ğı bey­nəl­xalq mü­qa­vi­lə­lə­rə uy­ğun tət­biq edi­lir (Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tut­si­ya­sı. http:­//aze­r­ba­ij­­an.az­/port­­al/G­e­ner­­al/C­ons­ti­­tu­ti­o­n/­doc/­kons­ti­tut­si­ya.pdf). 5 böl­mə, 12 fə­sil, 158 mad­də­dən iba­rət Kons­ti­tu­si­ya­mız­da “Din və Döv­lət”, “Döv­lət Di­li”, İn­san və və­tən­daş hü­quq­la­rı­nın və azad­lıq­la­rı­nın əsas prin­si­pi”, “Bə­ra­bər­lik hü­qu­qu”, “Ya­şa­maq hü­qu­qu”, “Azad­lıq hü­qu­qu”, “Əq­li mül­kiy­yət hü­qu­qu”, “Əmək hü­qu­qu”, “İs­ti­ra­hət hü­qu­qu”, Tə­til hü­qu­qu”, “So­si­al tə­mi­nat hü­qu­qu”, “Mil­li mən­su­biy­yət hü­qu­qu”, “Ana di­lin­dən is­ti­fa­də edil­mə­si hü­qu­qu”, “Şə­rəf və lə­ya­qə­tin mü­da­fiə­si hü­qu­qu”, “Fi­kir və söz azad­lı­ğı”, “Vic­dan azad­lı­ğı”, “Ya­ra­dı­cı­lıq azad­lı­ğı”, “Seç­ki hü­qu­qu”, “Mü­ra­ci­ət et­mək hü­qu­qu”, “Təq­sir­siz­lik pre­zump­si­ya­sı”, ey­ni za­man­da Və­tən­daş­la­rın və­zi­fə­lə­ri­ni eh­ti­va edən mad­də­lər “Və­tə­nə sə­da­qət”, “Döv­lət rəmz­lə­ri­nə hör­mət”, “Və­tə­ni mü­da­fiə”, “Mə­su­liy­yət” və be­lə­cə on­lar­la mad­də Azər­bay­can Döv­lə­ti­nin de­ok­ra­tik in­ki­şaf dəs­ti-xət­ti­ni və əsas mə­sə­lə döv­lət və xal­qın bir amal­da bir­lə­şə­rək mil­li iden­tik in­ki­şaf ta­ri­xi yaz­ma­sı­nı nü­ma­yiş et­di­rir.

Res­pub­li­ka­nın Əsas Qa­nun­lar Ko­dek­si­nin 158 mad­də­si­dən 48-nin sırf in­san hü­quq və azad­lıq­la­rı­nın tə­mi­na­tı­na həsr olun­ma­sı Ulu Öndər Hey­dər Əli­yev səd­ri ol­du­ğu Kons­ti­tu­si­ya Ko­mis­si­ya­sı­nın ta­rix­yük­lü fəa­liy­yə­ti və bu ağır işin mə­su­liy­yə­tin­dən xə­bər ve­rir və aşa­ğı­da­kı iq­ti­bas­da cəm­lən­miş fi­kir­lə­ri de­dik­lə­ri­mi­zi ta­mam­la­yır: “Kons­ti­tu­si­ya ko­mis­si­ya­sı­nın səd­ri ki­mi şəx­sən mən bu bö­yük ta­ri­xi sə­nə­din ha­zır­lan­ma­sın­da öz şəx­si mə­su­liy­yə­ti­mi da­im dərk et­mi­şəm, bu gün də dərk edi­rəm. Ona gö­rə də bu sə­nə­din ha­zır­lan­ma­sı­na xey­li vaxt sərf et­mi­şəm. Haq­qım var, de­yəm ki, çox zəh­mət çək­mi­şəm. Hər bir kəl­mə­nin, hər bir sö­zün mə­na­sı­nı də­fə­lər­lə araş­dır­mı­şam, onun bu gün üçün, gə­lə­cək üçün nə qə­dər əsas­lı ol­ma­sı­nı də­fə­lər­lə təh­lil et­mi­şəm. Mən çox ra­hat­lıq his­si ilə bu la­yi­hə­nin al­tın­dan im­za atı­ram və bu la­yi­hə­yə gö­rə tam ca­vab­deh ol­du­ğu­mu bu gün bə­yan edi­rəm. He­sab edi­rəm ki, biz Azər­bay­ca­nın bu gü­nü, gə­lə­cə­yi üçün cox bö­yük bir sə­nəd-si­ya­si, hü­qu­qi sə­nəd ya­rat­mı­şıq” (İlk Kons­ti­tu­si­ya­mız de­mok­ra­tik və hü­qu­qi döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu­nun mü­kəm­məl qa­nun­ve­ri­ci­lik ba­za­sı­dır. http://xalq­qa­ze­ti.com/az/news/po­li­tics/64101).

Hey­dər Əli­yev bu­ra­da xalq, ona ver­di­yi yük­sək də­yər­lə bə­ra­bər öz mə­su­liy­yə­ti­ni bə­yan et­mək­lə diq­qə­ti qə­bul edil­miş kons­ti­tu­si­ya­ya yö­nəl­dir ki, bu ali qa­nun ko­dek­si ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb edən ha­di­sə - mil­li li­de­rin döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu prin­sip­lə­rin­də xal­qa gü­vən­mə­si, on­dan güc al­ma­sı xil­qə­ti­ni gös­tə­rir.

Hey­dər Əliyevin dün­ya döv­lət­lə­ri­nin və in­sa­nı­nın qa­nun­lar, ha­ki­miy­yət top­lu­su haq­qın­da ümu­mi tə­səv­vü­rü, onu dər­ki mə­sə­lə­si də ma­raq do­ğu­rur və xa­rak­te­rik­dir ki, Ulu Öndər bu ali sə­nə­di məhz xalq-döv­lət qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­ri ma­hiy­yə­tin­də də­yər­lən­di­rir ki, bu müs­tə­qil Azər­bay­ca­nın Ulu Öndəri Hey­dər  Əliyevin Res­pub­li­ka­nın ilk il­lə­rin­dən bü­tün dün­ya­ya uca­lan mil­li döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu siyasəti­nin və ey­ni za­man­da mil­li li­der key­fiy­yət­lə­ri­nin par­laq ifa­də­si­dir .

Müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin ilk Kons­ti­tu­si­ya­sın­da ha­ki­miy­yə­tin 3 böl­gü­sü­nə da­xil olan sa­hə­lə­rə aid çox­say­lı is­ti­qa­mət­lə­ri sis­tem­li şə­kil­də ya­ra­dan, for­ma­laş­dı­ran və in­ki­şaf et­di­rən Hey­dər Əliyevin 10 il ər­zin­də hə­ya­ta ke­çir­di­yi iş­lər öz məz­mu­nu, çə­ki­si eti­ba­ri­lə in­qi­lab ma­hiy­yə­tin­də­dir və əl­bət­tə ki, Ulu Öndərin so­vet qu­ru­lu­şu il­lə­rin­də təm­sil olun­du­ğu yük­sək si­ya­si və­zi­fə­lər­də bu fəa­liy­yə­tin təc­rü­bi əsas­la­rı qo­yul­muş­du­sa, in­di döv­lə­ti­miz və və­tən­daş­la­rı­mız onun bəh­rə­si­ni gör­mək­də­dir.

Ulu Öndər Hey­dər Əli­yev bü­tün var­lı­ğı ilə Azər­bay­can xal­qı­na, onun ta­ri­xi­nə, mil­li mə­nə­vi xə­zi­nə­si­nə, müa­sir in­ki­şaf yo­lu­na bağ­lı nə­həng mil­li li­der ola­raq 1995-ci il­də ilk Azər­bay­can Kons­ti­tu­si­ya­sı­na Azər­bay­can di­li­ni döv­lət di­li ki­mi da­xil et­mək­lə doğ­ma ana di­li­nə ye­ni ruh ver­di və onun 2001-ci il iyu­nun 18-də “Döv­lət di­li­nin tət­bi­qi işi­nin tək­mil­ləş­di­ril­mə­si haq­qın­da” im­za­la­dı­ğı Fər­man döv­lət qu­ru­cu­lu­ğun­da xalq - döv­lət bir­li­yi ta­ri­xi­ni güc­lən­dir­di.

“Fər­man­da di­li­mi­zin öz ta­ri­xi in­ki­şa­fı bo­yu əl­də et­di­yi uğur­lar­la ya­na­şı, ya­şa­dı­ğı­mız dövr­də döv­lət di­li sa­hə­sin­də ya­ran­mış prob­lem­lər də ge­niş təh­lil edil­miş və hə­min prob­lem­lə­rin həl­li yol­la­rı gös­tə­ril­miş­dir. Ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb edən bu sə­nəd di­li­mi­zin in­ki­şa­fı və tət­bi­qi sa­hə­sin­də mey­da­na çı­xan prob­lem­lə­rin həl­lin­də mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Hə­min Fər­man­la Azər­bay­can Pre­zi­den­ti ya­nın­da Döv­lət Dil Ko­mis­si­ya­sı ya­ra­dıl­mış­dır. Dün­ya­nın heç bir döv­lə­tin­də ana­lo­qu ol­ma­yan be­lə bir qu­ru­mun ya­ra­dıl­ma­sı ana di­li­mi­zin tət­bi­qi işi­nin tək­mil­ləş­di­ril­mə­si­nə da­ha sə­mə­rə­li şə­kil­də nə­za­rət et­mək və bu pro­se­si ümum­mil­li ma­raq­lar kon­teks­tin­də tən­zim­lə­mək məq­sə­di da­şı­yır­dı” ( Hey­dər Əli­yev Müs­tə­qil­li­yi­miz əbə­di­dir. S.174-175. 2-ci ki­tab. Ba­kı., Azər­nəşr. 1997. 480 səh.).

Ulu Öndər Hey­dər Əli­yev 30 sent­yabr 2002-ci il ta­ri­xin­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kons­ti­tu­si­ya­sı­nın 21-ci mad­də­si­nin I his­sə­si­nə mü­va­fiq ola­raq ana di­li­mi­zin döv­lət di­li ki­mi qə­bul olun­ma­sı haq­qın­da mil­li mə­na­fe­yə xid­mət edən dol­ğun Qa­nun top­lu­su im­za­la­maq­la bir da­ha xal­qı qar­şı­sın­da ta­ri­xi mil­li li­der – bö­yük Azər­bay­can­lı mis­si­ya­sı­nı təs­diq­lə­miş ol­du. “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Qa­nu­nu”nda döv­lət di­li haq­qın­da ali mə­ra­mı ifa­də edən cüm­lə­lər: – “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Azər­bay­can di­li­nin döv­lət di­li ola­raq iş­lə­dil­mə­si­ni öz müs­tə­qil döv­lət­çi­li­yi­nin baş­lı­ca əla­mət­lə­rin­dən bi­ri sa­yır, onun tət­bi­qi, qo­run­ma­sı və in­ki­şaf et­di­ril­mə­si qay­ğı­sı­na qa­lır, dün­ya azər­bay­can­lı­la­rı­nın Azər­bay­can di­li ilə bağ­lı mil­li-mə­də­ni özü­nüi­fa­də eh­ti­yac­la­rı­nın ödə­nil­mə­si üçün zə­min ya­ra­dır. Bu Qa­nun Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kons­ti­tu­si­ya­sı­na uy­ğun ola­raq Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da Azər­bay­can di­li­nin döv­lət di­li ki­mi hü­qu­qi sta­tu­su­nu ni­zam­la­yır” (Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da döv­lət di­li haq­qın­da Azər­bay­can Res­pub­li­kas­nın Qa­nu­nu. http://www.e-qa­nun.az/fra­me­work/1865), xal­qı­mı­zın mil­li ru­hu­nun hə­mi­şə ya­şar­lı­lı­ğı­nın qa­ran­tı ki­mi də də­yər və əhə­miy­yət kəsb edir.

3 Fə­sil, 20 mad­də­dən iba­rət olan “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da döv­lət di­li haq­qın­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Qa­nu­nun­da ilk müd­dəa “Döv­lət di­li­ni bil­mək hər bir Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı va­tən­da­şı­nın bor­cu­dur” və­zi­fə­si ol­maq­la; 1.2. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət di­li ki­mi Azər­bay­can di­li öl­kə­nin si­ya­si, ic­ti­mai, iq­ti­sa­di, el­mi və mə­də­ni hə­ya­tı­nın bü­tün sa­hə­lə­rin­də iş­lə­di­lir; 1.3. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı döv­lət di­li­nin iş­lən­mə­si­ni, qo­run­ma­sı­nı və in­ki­şa­fı­nı tə­min edir; 1.4. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da döv­lət ha­ki­miy­yə­ti və yer­li özü­nüi­da­rə­et­mə or­qan­la­rın­da, döv­lət qu­rum­la­rın­da, si­ya­si par­ti­ya­lar­da, qey­ri-hö­ku­mət təş­ki­lat­la­rın­da (ic­ti­mai bir­lik və fond­lar­da), həm­kar­lar təş­ki­lat­la­rın­da, di­gər hü­qu­qi şəxs­lər­də, on­la­rın nü­ma­yən­də­lik­lə­rin­də və fi­li­al­la­rın­da, ida­rə­lər­də döv­lət di­li­nin tət­bi­qi ilə bağ­lı fəa­liy­yət bu Qa­nu­na uy­ğun ola­raq hə­ya­ta ke­çi­ri­lir, o cüm­lə­dən kar­gü­zar­lıq iş­lə­ri döv­lət di­lin­də apa­rı­lır; 1.5. Döv­lət di­li­nin tət­bi­qi­nin nor­ma­la­rı mü­va­fiq ic­ra ha­ki­miy­yə­ti or­qa­nı tə­rə­fin­dən mü­əy­yən edi­lir; 1.6. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi­sin­də fəa­liy­yət gös­tə­rən bey­nəl­xalq təş­ki­lat­lar­la (və ya on­la­rın nü­ma­yən­də­lik­lə­ri ilə) və xa­ri­ci döv­lət­lə­rin dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­lik­lə­ri ilə ya­zış­ma­lar Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət di­lin­də və ya mü­va­fiq xa­ri­ci dil­də Azər­bay­can di­li­nə tər­cü­mə olun­maq şər­ti­lə apa­rı­la bi­lər; ... həm­çi­nin Mad­də 3. Döv­lət di­li­nin iş­lən­mə­si, qo­run­ma­sı və in­ki­şa­fı sa­hə­sin­də döv­lə­tin əsas və­zi­fə­lə­ri - 3.0. Döv­lət di­li­nin iş­lən­mə­si, qo­run­ma­sı və in­ki­şa­fı sa­hə­sin­də döv­lə­tin əsas və­zi­fə­lə­ri aşa­ğı­da­kı­lar­dır: 3.0.1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Kons­ti­tu­si­ya­sı­nın və bu Qa­nu­nun ta­ləb­lə­ri­nə uy­ğun ola­raq döv­lət di­li ilə bağ­lı hü­quq qay­da­la­rı­nın mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si; 3.0.2. döv­lət di­li­nin tət­bi­qi işi­nə, bu di­lin iş­lən­mə­si və qo­run­ma­sı ilə bağ­lı qa­nun­ve­ri­ci­li­yin müd­dəa­la­rı­na ria­yət olun­ma­sı­nın tə­min edil­mə­si; 3.0.3. döv­lət di­li­nin in­ki­şaf proq­ra­mı­nın ha­zır­lan­ma­sı və döv­lət büd­cə­si­nin vә­sai­ti he­sa­bı­na ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si­nin tə­min edil­mə­si; 3.0.4. döv­lət di­li­nin saf­lı­ğı­nın qo­run­ma­sı, dil­çi­lik el­mi­nin nә­zә­riy­yә­si və prak­ti­ka­sı­nın in­ki­şa­fı üçün mü­va­fiq şə­rai­tin ya­ra­dıl­ma­sı və təd­bir­lə­rin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si; 3.0.5. döv­lət di­li­nin iş­lən­mə­si üçün zə­ru­ri olan mad­di ba­za­nın ya­ra­dıl­ma­sı; 3.0.6. xa­ri­ci öl­kə­lər­də ya­şa­yan azər­bay­can­lı­la­rın Azər­bay­can di­lin­də təh­sil al­ma­la­rı­na, bu dil­dən sər­bəst is­ti­fa­də et­mə­lə­ri­nə kö­mək­lik gös­tə­ril­mə­si;… ha­be­lə II fə­sil. Döv­lət Di­li­nin İş­lən­mə­si, Qo­run­ma­si və İn­ki­şa­fi. Mad­də 4.Döv­lət di­li­nin rəs­mi mə­ra­sim­lər­də iş­lən­mə­si, 4.1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət ha­ki­miy­yə­ti və yer­li özü­nüi­da­rə­et­mə or­qan­la­rı­nın, döv­lət qu­rum­la­rı­nın ke­çir­di­yi bü­tün rəs­mi mə­ra­sim və təd­bir­lər Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət di­lin­də apa­rı­lır. 4.2. Bu Qa­nu­nun 4.1-ci mad­də­si­nin tə­ləb­lə­ri Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın təş­kil et­di­yi bey­nəl­xalq sə­viy­yə­li rəs­mi mə­ra­sim­lə­rə və təd­bir­lə­rə, ha­be­lə mü­va­fiq ic­ra ha­ki­miy­yə­ti or­qan­la­rı tə­rə­fin­dən di­gər öl­kə­lər­də ke­çi­ri­lən hər han­sı rəs­mi mə­ra­sim və təd­bi­rə şa­mil olun­mur. Mad­də 5. Döv­lət di­li­nin təh­sil sa­hə­sin­də iş­lən­mə­si; o cüm­lə­dən. 5.3. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da ali və or­ta pe­şə-ix­ti­sas təh­si­li mü­əs­si­sə­lə­ri­nə qə­bul za­ma­nı Azər­bay­can di­li fən­nin­dən im­ta­han ve­ril­mə­li­dir. Mad­də 6. Döv­lət di­li­nin te­le­vi­zi­ya və ra­dio ya­yım­la­rın­da iş­lən­mə­si, Mad­də 8. Döv­lət di­li­nin xü­su­si ad­lar­da iş­lən­mə­si; Mad­də 10. Coğ­ra­fi ob­yekt­lə­rin ad­la­rın­da döv­lət di­li­nin iş­lə­dil­mə­si; 11.1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın hü­quq mü­ha­fi­zə or­qan­la­rın­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət di­li iş­lə­nir. Döv­lət di­li­ni bil­mə­yən şəxs­lər qa­nun­ve­ri­ci­lik­lə mü­əy­yən edil­miş qay­da­da tər­cü­mə­çi­dən is­ti­fa­də edə bi­lər­lər. Mad­də 12. Döv­lət di­li­nin bey­nəl­xalq ya­zış­ma­lar­da iş­lən­mə­si; 12.1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın bey­nəl­xalq ya­zış­ma­la­rı döv­lət di­lin­də apa­rı­lır. Be­lə ya­zış­ma­lar zə­ru­ri hal­lar­da döv­lət di­li ilə ya­na­şı, mü­va­fiq xa­ri­ci dil­lər­dən bi­rin­də də apa­rı­la bi­lər; 12.2. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın iki­tə­rəf­li bey­nəl­xalq mü­qa­vi­lə­lə­ri döv­lət di­lin­də də, çox­tə­rəf­li bey­nəl­xalq mü­qa­vi­lə­lər isə mü­qa­vi­lə bağ­la­yan tə­rəf­lə­rin ra­zı­lı­ğı ilə mü­əy­yən edi­lən dil­də (dil­lər­də) tər­tib olun­ma­lı­dır; 12.3. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın tə­rəf­dar çıx­dı­ğı bey­nəl­xalq mü­qa­vi­lə­lər (sa­ziş­lər və s.) və qo­şul­du­ğu bey­nəl­xalq kon­ven­si­ya­lar (pro­to­kol­lar və s.) döv­lət di­lin­də nəşr edil­mə­li­dir.Mad­də 13. Döv­lət di­li­nin nor­ma­la­rı; Mad­də 14. Döv­lət di­li­nin əlif­ba­sı;Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət di­li­nin əlif­ba­sı la­tın qra­fi­ka­lı Azər­bay­can əlif­ba­sı­dır. Mad­də 15. Döv­lət di­li­nin nəş­riy­yat işin­də iş­lən­mə­si, Mad­də 16. Döv­lət di­li­nin və­tən­daş­la­rın şəx­siy­yə­ti­ni təs­diq edən rəs­mi və va­hid nü­mu­nə­li sə­nəd­lər­də iş­lə­dil­mə­si. Mad­də 17. Döv­lət di­li­nin döv­lət ha­ki­miy­yə­ti və yer­li özü­nüi­da­rə­et­mə or­qan­la­rı­nın, hü­qu­qi şəxs­lə­rin, on­la­rın nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nin və fi­li­al­la­rı­nın, ida­rə­lə­rin adın­da iş­lə­dil­mə­si, Mad­də 18. Döv­lət di­li­nin qo­run­ma­sı və in­ki­şa­fı, 18.1. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da döv­lət di­li­nə qar­şı giz­li, ya­xud açıq təb­li­ğat apar­maq, bu di­lin iş­lən­mə­si­nə mü­qa­vi­mət gös­tər­mək, onun ta­ri­xən mü­əy­yən­ləş­miş hü­quq­la­rı­nı məh­dud­laş­dır­ma­ğa cəhd et­mək qa­da­ğan­dır; 18.2. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi­sin­də­ki bü­tün küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­ri (mət­bu­at, te­le­vi­zi­ya, ra­dio və s.), ki­tab nəş­ri və di­gər nəş­riy­yat işi ilə məş­ğul olan qu­rum­lar Azər­bay­can di­li­nin nor­ma­la­rı­na ria­yət olun­ma­sı­nı tə­min et­mə­li­dir­lər.

Ey­ni za­man­da III fə­sil Ye­kun Müd­dəa­lar Mad­də 19. Qa­nu­nun po­zul­ma­sı­na gö­rə mə­su­liy­yət – ki­mi mad­də­lər Xal­qı­mı­zın ta­ri­xi şəx­siy­yət Hey­dər Əliyevin bu ta­ri­xi Qa­nun üzə­rin­də zəh­mə­tin­dən və bu­nun da əsa­sın­da da­ya­nan ilk növ­bə­də və­tən­daş, da­vam­da mil­li li­der möv­qe­yin­dən xə­bər ve­rir.

1993-cü ilin okt­yabr ayı­nın 3-ü ta­ri­xin­də ümum­xalq səs­ver­mə­si yo­lu ilə pre­zi­dent se­çil­dik­də “Müs­tə­qil Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın qar­şı­sın­da du­ran əsas və­zi­fə­lər­dən bi­ri res­pub­li­ka­nın döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu­nu təş­kil et­mək­dir. Bi­zim yo­lu­muz ay­dın­dır, bu­nu də­fə­lər­lə bə­yan et­mi­şik. Yo­lu­muz de­mok­ra­ti­ya yo­lu­dur. Müs­tə­qil Azər­bay­can­da de­mok­ra­tik, hü­qu­qi döv­lət qu­rul­ma­lı­dır”, - An­dı­nı ve­rən Ulu Öndər Azər­bay­can KP MK-nin bi­rin­ci ka­ti­bi olar­kən, SSRİ Na­zir­lər So­ve­ti­nin bi­rin­ci müa­vi­ni və­zi­fə­sin­də son­suz ener­ji ilə xid­mət et­di­yi vaxt­lar­dan fik­rin­də qur­du­ğu və təc­rü­bə­də sı­nan­mış döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu məq­sə­din­dən çı­xış edə­rək fi­zi­ki öm­rü­nün hü­dud­la­rı da­xi­lin­də bü­tün re­al və ide­al ener­ji­si ilə Azər­bay­can Döv­lə­ti­nin sis­tem­li ida­rə­çi­lik stra­te­gi­ya­sı­nı ya­rat­dı və ya­şat­dı. 

An­diç­mə mə­ra­si­min­də mü­qəd­dəs Qu­ra­ni-Kə­rim ki­ta­bı­mı­za əli­ni qo­yub and içən Ulu Öndər Heydər Əliyev ilk ola­raq ye­ni qu­ru­lan döv­lə­tin iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı üçün mü­him əhə­miy­yət kəsb edən mə­sə­lə­nin həl­li­nə diq­qə­ti yö­nəlt­di və bu is­ti­qa­mət­də 1994-cü il, sent­yab­rın 20-də “Əs­rin mü­qa­vi­lə­si” ta­ri­xi rəs­mi sə­nə­di­ni im­za­la­dı. Dün­ya­nın 7 döv­lə­ti­nin 11 neft şir­kə­ti ilə Azər­bay­can ara­sın­da im­za­la­nan Neft mü­qa­vi­lə­si dün­ya neft şir­kət­lə­ri­nin 60 mil­yard ABŞ dol­la­rı­nı əha­tə et­mək­lə Azər­bay­ca­nı həm iq­ti­sa­di cə­hət­dən güc­lən­dir­mək, həm də si­ya­si ba­xım­dan ta­nıt­maq məq­sə­di­ni da­şı­yır­dı.

Fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­tou, pro­fes­sor Məm­məd Rza­yev “Za­ma­nı qa­baq­la­yan da­hi” əsə­rin­də müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin neft stra­te­gi­ya­sı­nın əsas məq­sə­di­ni el­mi-ob­yek­tiv­lik­lə qiy­mət­lən­di­rər­kən Ulu Öndər Hey­dər Əliyevin bu sa­hə­də xal­qı­mı­zın mad­di ye­ral­tı sər­və­ti­ni böh­ran və­ziy­yət­dən çı­xar­ma­sı­nı və bu sa­hə­nin qı­sa za­man­da sü­rət­lə in­ki­şaf et­mə­si üçün cid­di, möh­kəm bü­növ­rə­li əsas­lar ya­rat­ma­sı­nı xü­su­si vur­ğu­la­mış­dır: “Yal­nız Ümum­mil­li Li­der Hey­dər Əliyevin xal­qın tə­kid­li tə­lə­bi ilə ha­ki­miy­yə­tə qa­yı­dı­şın­dan son­ra öl­kə da­xi­lin­də möh­kəm tə­məl­lə­rə əsas­la­nan si­ya­si sa­bit­li­yin bər­qə­rar olun­ma­sı, qa­nun­çu­lu­ğun güc­lən­di­ril­mə­si, Azər­bay­ca­nın ye­ni neft stra­te­gi­ya­sı­nın iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sı və ger­çək­ləş­di­ril­mə­si­nə əsas­lı zə­min for­ma­laş­dır­mış­dır. Ümum­mil­li li­der iq­ti­sa­di in­ki­şaf­da yük­sək di­na­miz­min əl­də olun­ma­sı­nın üm­də şər­ti ki­mi məhz mil­li ma­raq­la­ra söy­kə­nən ye­ni neft dip­lo­ma­ti­ya­sı­na üs­tün­lük ver­miş­dir. Hey­dər Əli­yev Azər­bay­ca­nın güc­lü və qüd­rət­li döv­lə­tə çev­ril­mə­si üçün öl­kə­nin ma­lik ol­du­ğu zən­gin tə­bii eh­ti­yat­lar­dan sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­mə­si­ni son də­rə­cə va­cib say­mış, ye­ni neft stra­te­gi­ya­sı­nın iş­lə­nib ha­zır­­lan­ma­sı və uğur­la hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si üçün əzm­lə ça­lış­mış­dır”.

Onu da qeyd edək ki, Hey­dər Əli­ye­və hə­lə so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­də Azər­bay­ca­na rəh­bər­li­yi döv­rün­dən yax­şı ta­nış olan neft ya­taq­la­rı­mı­zın ye­ni­dən geo­lo­ji təh­lil­lə­ri­nin apa­rıl­ma­sı­na start ve­ril­mək­lə, Gü­nəş­li, Şah­dağ və baş­qa neft ya­taq­la­rı­mı­zın bu gün­kü yük­sək sə­mə­rə­li fəa­liy­yə­ti­nin əsa­sı olan cid­di və məq­səd­yön­lü iş­lər hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­yə baş­la­mış­dır.

Bu fik­ri­mi­zin təs­di­qi üçün biz Ulu Öndər Hey­dər Əliyevin yal­nız 4 ay ər­zin­də, yə­ni 1993-cü il 15 iyun ta­ri­xin­dən res­pub­li­ka­ya pre­zi­dent se­çil­di­yi 6 okt­yabr 1993-cü ilə qə­dər həl­li­nə na­il ol­du­ğu rəs­mi ha­di­sə­lə­ri qeyd et­mək­lə Ulu Öndərin ne­cə yük­sək qey­ri-adi güc və ener­ji ilə müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­ni qur­muş ol­du­ğu­nu gös­tər­mək is­tə­yi­rik.

Be­lə ki, Hey­dər Əli­yev 1993-cü ilin yal­nız iyul ayın­da ABŞ Pre­zi­den­ti Bill Klin­to­na, İs­tan­bul­da İq­ti­sa­di Əmək­daş­lıq Təş­ki­la­tı­nın 2-ci Gö­rü­şü­nün İş­ti­rak­çı­la­rı­na mək­tub göndər­miş, “Os­tan­ki­no” döv­lət­lə­ra­ra­sı te­le­vi­zi­ya şir­kə­ti­nə mü­sa­hi­bə ver­miş, Fran­sa Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti Əla­həz­rət Fran­sua Met­te­ran cə­nab­la­rı­na mək­tub im­za­la­mış, ATƏM-in Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğa da­ir Minsk Konf­ran­sı­nın səd­ri Ma­rio Raf­fa­el­li ilə bir­lik­də mət­bu­at konf­ran­sı ke­çir­miş və bə­ya­nat ver­miş, Mi­sir Ərəb Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti Əla­həz­rət Mə­həm­məd Hüs­nü Mü­ba­rək cə­nab­la­rı­na, BMT Təh­lü­kə­siz­lik Şu­ra­sı­nın Səd­ri­nə, Su­rə­ti: BMT-nin baş ka­ti­bi­nə mək­tub­la­rı­nı göndər­miş, “Ros­siys­kiy Fer­mer” qə­ze­ti­nin müx­bi­ri ilə Söh­bət təd­bi­rin­də iş­ti­rak et­miş­dir.

Ulu Öndər 1993-cü ilin av­qust ayı ər­zin­də də gər­gin ta­ri­xi fəa­liy­yə­ti­ni da­vam et­dir­miş və “Mən si­zə heç nə vəd et­mi­rəm” – “So­be­sed­nik” qə­ze­ti­nin müx­bi­ri­nə mü­sa­hi­bə ver­miş, Bo­li­vi­ya­nın Pre­zi­den­ti zat-ali­lə­ri cə­nab Xay­me Pas Sa­mo­ra­ya, Sin­qa­pu­ra mək­tub göndər­miş, Sinqapur Pre­zi­den­ti, zat-ali­lə­ri cə­nab Vi Kim Vi­yə, Ek­va­do­run Pre­zi­den­ti za­ti-ali­lə­ri cə­nab Rod­ri­qo Bor­xa Se­la­vo­sa, Kon­qo Pre­zi­den­ti za­ti-ali­lə­ri ge­ne­ral Da­ni­el Sas­su Nqes­so­ya mək­tub­lar yol­la­mış, ya­zı­çı Alek­sandr Pro­xa­no­va mü­sa­hi­bə ver­miş, ey­ni za­man­da hə­min gün Bi­lə­su­var, Cə­li­la­bad, Ma­sal­lı, Lən­kə­ran, As­ta­ra, Yar­dım­lı və Le­rik ra­yon­la­rın­dan se­çil­miş xalq de­pu­tat­la­rı və hə­min ra­yon­lar­dan olan rəh­bər iş­çi­lər və zi­ya­lı­lar­la gö­rüş­müş və gi­riş sö­zü sö­zü söy­lə­miş, ye­kun sö­zü söy­lə­miş, ye­nə hə­min gün “Ener­ge­ti­ka, Eko­lo­gi­ya, İq­ti­sa­diy­yat” II Bey­nəl­xalq Sim­po­ziu­mun iş­ti­rak­çı­la­rı­na mək­tub yol­la­mış, apa­rı­cı neft şir­kət­lə­ri­nin və kor­pa­ra­si­ya­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri ilə gö­rüş­də çı­xış et­miş, İn­do­ne­zi­ya Res­pub­lik­sı Pre­zi­den­ti, əla­həz­rət ge­ne­ral Su­xar­to cə­nab­la­rı­na, BMT Təh­lü­kə­siz­lik Şu­ra­sı­nın Səd­ri­nə, Su­rə­ti: BMT-nin baş ka­ti­bi­nə mək­tub­lar göndər­miş, Azər­bay­can Mil­li Te­le­vi­zi­ya­sı ilə xal­qa mü­ra­ci­ət et­miş, “Müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lət­çi­li­yi­ni, əra­zi bü­töv­lü­yü­nü qo­ru­maq hər bi­ri­mi­zin bor­cu­dur”, - Ba­kı­da ümum­res­pub­li­ka mü­şa­vi­rə­sin­də çı­xış et­miş­dir. “Ne­za­vi­si­ma­ya qa­ze­ta”nın müx­bi­ri­nə mü­sa­hi­bə ver­miş­dir. Ye­nə hə­min gün mü­ha­ri­bə qur­ban­la­rı­nın mü­da­fiə­si üz­rə bey­nəl­xalq konf­rans (Ce­nev­rə, 30 av­qust - 1 sent­yabr 1993-cü il) iş­ti­rak­çı­la­rı­na mü­ra­ci­ət göndər­miş­dir. Ha­be­lə, ABŞ Pre­zi­den­ti Bill Klin­ton cə­nab­la­rı­na, ABŞ vit­se-pre­zi­den­ti Al­bert Qor cə­nab­la­rı­na, ABŞ Konq­re­si­nin spi­ke­ri To­mas Fo­li cə­nab­la­rı­na, Ta­ci­kis­tan Res­pub­li­ka­sı Ali So­ve­ti­nin səd­ri İma­mə­li Rəh­ma­nov cə­nab­la­rı­na mək­tub­lar göndər­miş,  mət­bu­at konf­ran­sın­da bə­ya­nat ver­miş­dir. Sent­yabr ayın­da bəs­tə­kar Arif Mə­li­ko­va mək­tub göndər­miş­, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı DİN-də ke­çi­ril­miş ­mü­şa­vi­rə­də, eləcə də AMEA-da zi­ya­lı­lar­la gö­rüş­də çı­xış et­miş­dir. Res­­pub­li­ka Ali So­ve­tin­də gənc­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri ilə gö­rüş­də çı­xış et­miş­dir. Aka­de­mik Azad Mir­zə­can­za­də­yə mək­tub göndər­miş­dir. Bakı Kondisionerlər Zavo­dun­da pay­tax­tın sə­na­ye mü­əs­si­sə­lə­ri əmək kol­lek­tiv­lə­ri nü­ma­yən­də­lə­ri­nin qarşısında çı­xış et­miş­, Bey­nəl­xalq Ahıl­lar Gü­nü ilə bağ­lı mü­ra­ci­ət im­za­la­mış­dır. Ümumçin Xalq  Nü­ma­yən­də­lə­ri Məc­li­si Dai­mi Ko­mi­tə­si­nin səd­ri Tsyao Şi cə­nab­la­rı­nı­na mək­tub göndər­miş­dir. Okt­yabr ayın­da xalq şai­ri Məm­məd Ara­za mək­tub­lar yol­la­mış­dır. Azərbaycan Respublikasının Pre­zi­den­ti ki­mi an­diç­mə mə­ra­si­min­də nitq söy­lə­miş­dir. Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­lik gü­nü mü­na­si­bə­ti ilə xal­qı təb­rik et­miş, ATƏM-in səd­ri İs­ve­çin XİN M.A.Uq­las ilə gö­rüş­də çı­xış et­miş­dir. Hə­min gün Hey­dər Əli­yev bir­gə mət­bu­at konf­ran­sın­da bə­ya­nat ver­miş­dir. "Türkiyə Cumhuriyyəti - 70" el­mi-prak­tik konf­ran­sı­nın iş­ti­rak­çı­la­rı­na, Türkiyə Cumhuriyyətinin Pre­zi­den­ti Sü­ley­man Də­mi­rəl cə­nab­la­rı­na, TC Baş na­zi­ri  Tan­su Çil­lə­rə, TC Bö­yük Mil­lət Məc­li­si­nin səd­ri Hü­sa­məd­din Cin­do­roq cə­nab­la­rı­na mək­tub­lar göndər­miş­dir.

Hey­dər Əli­yev ye­nə okt­yabr ayın­da 1993-cü il təq­vi­min­də Azər­bay­can və İran pre­zi­dent­lə­ri ara­sın­da da­nı­şıq­la­rın ye­kun­la­rı­na həsr olun­muş bir­gə mət­bu­at konf­ran­sın­da bə­ya­nat ver­miş, Er­mə­nis­tan si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı əra­zi­si­nə ye­ni hü­cum­la­rı və tə­ca­vü­zü ilə bağ­lı mil­li te­le­vi­zi­ya və ra­dio ilə xal­qa mü­ra­ci­ət et­miş­dir. Bu fəa­liy­yə­ti­ni da­vam et­di­rən Ulu Öndər no­yabr ayın­da keç­miş bey­nəl­mi­ləl­çi dö­yüş­çü­lər­lə gö­rüş­müş, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Milli Məclisinin ic­la­sın­da çı­xış et­miş­dir. Hey­dər Əli­yev və­tən­daş cə­miy­yə­ti nü­ma­yən­də­lə­ri­nə də diq­qət ayı­ra­raq no­yabr ayın­da Azər­bay­ca­nın si­ya­si par­ti­ya­la­rı­nın və ic­ti­mai hə­rə­kat­la­rın rəh­bər­lə­ri ilə gö­rüş­müş, Pre­zi­dent Sa­ra­yın­da bank-ma­liy­yə, tə­diy­yə sis­tem­lə­ri­nin və id­xal-ix­rac əmə­liy­yat­la­rı­nın və­ziy­yə­ti­nə və onu yax­şı­laş­dır­maq sa­hə­sin­də və­zi­fə­lə­rə, həm­çi­nin res­pub­li­ka­nın so­si­al-iq­ti­sa­di prob­lem­lə­ri­nə, de­kabr­da ma­liy­yə sis­te­min­də və əha­li­nin ta­xıl məh­sul­la­rı ilə təc­hi­za­tın­da olan cid­di nöq­san­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı­na həsr olun­muş ümum­res­pub­li­ka mü­şa­vi­rə­lə­rin­də çı­xış­lar et­miş­dir. Hey­dər Əli­yevin AR Pre­zi­den­ti­nin və­zi­fə­lə­ri­ni ic­ra et­di­yi döv­rün və pre­zi­dent fəa­liy­yə­ti­nin ilk təd­bir­lə­ri­nin so­nun­cu ayı­na dü­şən his­sə­si də döv­lə­timz və xal­qı­mız üçün əla­mət­dar ha­di­sə­lə­ri əks et­di­rir. Be­lə ki, heç nə­yi, heç ki­mi unut­ma­yan Ulu Öndər de­kabr ayın­da cəb­hə­ya­nı böl­gə­lə­rə, o cüm­lə­dən Gən­cə şə­hə­ri­nə sə­fər edə­rək xalq­la tə­mas­da ol­muş­dur. Hey­dər Əliyevin dün­ya şöh­rət­li Azər­bay­can rəs­sa­mı Ta­hir Sa­la­hov­la ta­ri­xi gö­rü­şü də 1993-cü ilin son gün­lə­ri­nə tə­sa­düf edir. Hə­min gün­lər­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti Hey­dər Əli­yev Fran­sa­ya rəs­mi sə­fə­rə get­miş, sə­fər za­ma­nı mət­bu­at konf­ran­sın­da bə­ya­nat ver­miş­dir. Hey­dər  Əliyevin MDB Döv­lət baş­çı­la­rı Şu­ra­sı­nın konf­ran­sın­da bə­ya­nat­la çı­xış et­mə­si də ilin son gün­lə­ri­nə tə­sa­düf edir. Həm­çi­nin Ulu Öndər AMEA-nın  pre­zi­den­ti aka­de­mik El­dar Sa­la­ye­və, vit­se-pre­zi­dent aka­de­mik Zi­ya Bün­ya­do­va təb­rik mək­tub­la­rı göndər­miş, Azər­bay­ca­nın Mil­li qəh­rə­man­la­rı və və­tə­ni­mi­zin azad­lı­ğı uğ­run­da hə­lak ol­muş şə­hid­lə­rin ailə üzv­lə­ri ilə gö­rüş­müş, 31 de­kabr­da xal­qa Ye­ni il mü­ra­ciə­ti ün­van­la­mış­dır.

Gö­rün­dü­yü ki­mi, Ulu Öndər hər ilin hər ayı­nı, hər gü­nü­nü, hər saa­tı­nı müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin qüd­rət­lən­mə­si məq­səd və mə­ra­mı­na həsr et­miş və bu fəa­liy­yət tem­pi onun si­ya­si ha­ki­miyyət­də ol­du­ğu 10 il­lik mər­hə­lə­də nə­in­ki zə­if­lə­miş, azal­mış, ək­si­nə, da­ha da güc­lən­miş, məz­mun və ma­hiy­yət eti­ba­ri­lə hət­ta dün­ya­nın ən qa­baq­cıl döv­lət­lə­ri­nin li­der­lə­ri­nin iş plan­la­rı­nı də­fə­lər­lə üs­tə­lə­miş­dir.

Hey­dər Əliyevin ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb edən bu mü­hüm si­ya­si proq­ra­mın­da əl­bət­tə ki, neft siyasəti ön­də da­ya­nır. Be­lə ki, 1994-cü il­də, "Əs­rin mü­qa­vi­lə­si" ilə baş­la­yan ta­rix­yük­lü iş­lə­rin da­va­mın­da - 1999-cu ilin no­yab­rın­da İs­tan­bul­da ATƏT-in sam­mi­tin­də ABŞ, Tür­ki­yə, Azər­bay­can, Gür­cüs­tan, Türk­mə­nis­tan, Qa­za­xıs­tan rəh­bər­lə­ri Ba­kı-Cey­han neft kə­mə­ri­nin ya­ra­dıl­ma­sı­na dəs­tək im­za­la­rı­nı at­dı­lar. La­kin son­ra­dan 3 döv­lət bu la­yi­hə­nin ya­ra­dıl­ma­sın­da so­na qə­dər tə­şəb­büs­çü ola­raq qal­dı. Əs­lin­də hə­min la­yi­hə­yə qə­dər möv­cud olan Sup­sa və No­vo­ros­siysk kə­mər­lə­ri­nin çə­ki­li­şi­nə də bir­ba­şa Hey­dər Əli­yev tə­mi­nat ver­miş, bu la­yi­hə­lər məhz onun sa­yə­sin­də baş tut­muş­du.

Ümu­miy­yət­lə, Hey­dər Əliyevin neft siyasəti onun Azər­bay­ca­na rəh­bər­lik et­di­yi 70-ci il­lər­dən sis­tem­ləş­miş­di. Be­lə ki, Ulu Öndər hə­lə so­vet ida­rə­çi­li­yi za­ma­nın­da öz öl­kə­si­nin, xal­qı­nın ta­le­yi­ni dü­şü­nə­rək də­niz­də Də­rin Özül­lər Za­vo­du­nun məhz Azər­bay­can­da ya­ra­dıl­ma­sı­na na­il ol­muş­du. Hal­bu ki, Ru­si­ya bu za­vo­du Həş­tər­xan vi­la­yə­tin­də qur­maq niy­yə­tin­də idi.

Ma­raq çə­kən bir fak­tı da diq­qə­tə çat­dır­maq ye­ri­nə dü­şər. Be­lə ki,  bu gün re­gio­nu­muz üçün cidd­di təh­lü­kə olan Er­mə­nis­ta­nın Met­sa­mor atom elekt­rik stan­si­ya­sı­nı SSRİ ha­ki­miy­yə­ti bi­zim Nə­va­hi ad­la­nan əra­zi­miz­də ya­rat­maq is­tə­dik­də Hey­dər Əli­yev bu­na 2 də­fə cid­di su­rət­də ma­ne ol­muş­dur. Ha­zır­da bu çox təh­lü­kə­li, hət­ta bağ­lan­ma­sı də­fə­lər­lə tə­ləb olu­nan Met­sa­mor stan­si­ya­sı­nın biz­dən uzaq­da, yə­ni baş­qa bir sa­hə­də yer­ləş­mə­si bu de­dik­lə­ri­mi­zə əya­ni mi­sal ola bi­lər.

Hey­dər Əliyevin 1999-cu il­də neft siyasəti sa­hə­sin­də hə­ya­ta ke­çir­di­yi da­ha bir əhə­miy­yət­li ha­di­sə Azər­bay­can Neft Fon­du­nun ya­ra­dıl­ma­sı ilə bağ­lı­dır ki, bu­nun­la ye­ni müs­tə­qil döv­lə­tin iq­ti­sa­di bü­növ­rə­si qo­yul­muş ol­du.

Azər­bay­can Döv­lə­ti Hey­dər Əliyevin mü­əl­li­fi ol­du­ğu Kons­ti­tu­si­ya­mız­da təs­bit olu­nan qa­nun­lar­la və onun tü­kən­məz ener­ji­si, in­tel­lek­ti, xa­riz­ma­tik gü­cü­nün sa­yə­sin­də de­mək olar ki, hər gün, hər sa­at ye­ni-ye­ni la­yi­hə­lər­lə in­ki­şaf et­di­ri­lə­rək bu gün­kü hü­qu­qi, de­mok­ra­tik, si­vil sə­viy­yə­si­nə gə­lib çat­mış­dır.

İs­tər hü­quq, is­tər so­si­al hə­yat, is­tər mə­də­niy­yət və in­cə­sə­nət sa­hə­sin­də­ki bö­yük uğur­la­rı­mız Hey­dər Əli­yev siyasəti­nin mil­li döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu ide­ya­la­rı­nın ger­çək­li­yi­ni, da­vam­lı­lı­ğı­nı el­mi ob­yek­tiv­lik­lə təs­diq edir və fən­lə­ra­ra­sı is­ti­qa­mət­də təd­qi­qat­la­ra mey­dan açır.

Bu ba­xım­dan “Hey­dər  Əliyevin Bö­yük Siyasət  Yo­lu” möv­zu­sun­da mo­noq­ra­fi­ya­nın III Fəs­li­nin “Hey­dər  Əliyevin Bö­yük Siyasət  Yo­lu” Mil­li Döv­lət Qu­ru­cu­lu­ğu Stra­te­gi­ya­sı” baş­lıq­lı I ya­rım­fəs­li­nin “Hey­dər Əliyevin Bö­yük siyasət Yo­lu” Si­ya­si İda­rə­çi­lik Sis­te­min­də Kons­ti­tu­si­ya Hü­qu­qu” böl­mə­sin­də təh­lil olu­nan mə­sə­lə­lər və alı­nan el­mi qə­na­ət­lər  “Hey­dər Əliyevin Bö­yük Siyasət Yo­lu”nun dər­ki ba­xı­mın­dan əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də ellmi ma­raq­lı­lıq kəsb edir.

“Hey­dər Əliyevin Böyük Siyasət Yolu” Si­ya­si Sis­te­mi və Qey­ri-Hö­ku­mət Təş­ki­lat­la­rı - Və­tən­daş Cə­miy­yə­ti Mə­sə­lə­lə­ri 

Döv­lət qu­ru­cu­lu­ğun­da ən əsas fak­tor qey­ri-hö­ku­mət təş­ki­lat­la­rı­na mü­na­si­bət və onun re­al ide­ya mən­bə­si və­tən­daş cə­miy­yə­ti mə­sə­lə­si­dir. Bu isə ma­hiy­yət­cə döv­lə­tin ali məq­sə­di - xalq-mil­lət ma­raq­la­rı­nın uy­ğun­luq sə­viy­yə­si­ni, baş­qa cür de­sək, və­ziy­yə­ti­ni əks et­di­rir və in­ki­şa­fı­nı müs­bət məz­mun­da da­vam et­di­rən döv­lət­lər öz üzə­ri­nə azad­lıq, plü­ra­lizm, müs­tə­qil şəx­siy­yət nor­ma­la­rı­na ria­yət et­mək, in­ki­şaf et­di­rək və­zi­fə­si­ni gö­tü­rür­lər.

Ta­ri­xən in­san cə­miy­yət­lə­ri ilə ey­ni vaxt­da ya­ran­mış, küt­lə­nin ən xır­da tə­lə­bat eh­ti­yac­la­rın­dan tut­muş bö­yük hü­qu­qi ma­raq­la­rı­na ki­mi çox ge­niş bir sa­hə­ni əha­tə edən və­tən­daş cə­miy­yə­ti bü­tün di­gər ic­ti­mai sa­hə­lər ki­mi ən yet­kin ha­lı­na 1-ci əsr­də çat­mış­dır.

İlk növ­bə­də döv­lət da­xi­lin­də qey­ri-döv­lət, qey­ri-hö­ku­mət ha­ki­miy­yə­ti ma­hiy­yə­ti­ni kəsb edən və­tən­daş cə­miy­yə­ti bü­tün ma­raq­la­rı şəx­siy­yət, və­tən­daş üzə­ri­nə cəm­lə­yib, onun müs­tə­qil ha­ki­miy­yət prin­sip­lə­ri­ni irə­li sü­rür­dü.

Bu qey­ri-hö­ku­mət sis­te­mi­nə müx­tə­lif so­si­al qrup­lar, de­mok­ra­tik ins­ti­tut­lar, ic­ti­mai bir­lik­lər, si­ya­si par­ti­ya­lar, ha­be­lə mək­təb­lər, döv­lət da­xi­lin­də qey­ri-döv­lət iq­ti­sa­di sa­hə­lə­ri, mə­sə­lən sa­hib­kar­lıq fak­tor­la­rı, həm­çi­nin ənə­nə­vi rəs­mi ailə­dən fərq­lə­nən ailə, müs­tə­qil məh­kə­mə­lər, müs­tə­qil mət­bu­at, azad seç­ki hü­qu­qu, azad di­ni sa­hə­lər və s. da­xil ol­maq­la məf­hum­lar və on­la­rın da­şı­dıq­la­rı mə­na­lar­dan da ay­dın ol­du­ğu ki­mi ay­rı­ca bir döv­lət, elə sa­də de­sək cə­miy­yət ide­ya­la­rı dü­şü­nü­lür.

Və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin bü­tün prin­sip­lə­ri döv­lə­tə mü­na­si­bət­də in­san­da-şəx­siy­yət­də və onun döv­lət­də Kons­ti­tut­si­ya hü­qu­qu­nun qo­run­ma­sı­nı eh­ti­va edir. Ne­cə döv­lə­tin və­tən­daş­la­rın ri­fa­hı, hü­quq­la­rı­nın mü­da­fiə­si­nin tən­zim­lən­mə­si üçün qə­bul et­di­yi qə­rar­lar, elə­cə də və­tən­daş cə­miy­yə­ti prin­sip­lə­ri, baş­qa cür de­sək, ha­kim si­ya­si rəh­bər­lik­dən tə­ləb­lə­ri tə­bii hü­quq­la­rın qeyd-şərt­siz ta­nın­ma­sı, qo­run­ma­sı, mül­kiy­yət mə­sə­lə­lə­ri, iq­ti­sa­di azad­lıq, şəx­siy­yət to­xu­nul­maz­lı­ğı, qa­nun qar­şı­sın­da ha­mı­nın bə­ra­bər­li­yi, hü­qu­qi döv­lət, plü­ra­lizm, da­nı­şıq­lar, sülh, so­si­al tə­rəq­qi üst-üs­tə düş­mək­lə ye­nə xalq-döv­lət, mil­lət-döv­lət, və­tən­daş-döv­lət həm­rəy­li­yi­ni şərt­lən­di­rir.

Tə­sa­dü­fi de­yil ki, döv­lət və mil­lət vəh­də­ti-həm­rəy­li­yi mil­lə­tin-və­tən­da­şın bu hü­qu­qi-mə­nə­vi əsas­lar sis­te­mi­ni qo­ru­yub ya­şat­ma­sı ilə öl­çü­lür­sə, döv­lə­tin də öz və­tən­daş­la­rı­na bu mi­ra­sı qo­ru­yub sax­la­maq, tət­biq et­mək və gə­lə­cə­yə ötür­mək üçün im­kan­lar ya­rat­ma­sı, azad­lıq­lar ver­mə­si, onu qa­nun ko­deks­lə­ri qüv­vət­lən­dir­mə­si ən üm­də və­zi­fə­lər­dən­dir. Əgər bu döv­lət-mil­lət, və­tən­daş-döv­lət vəh­də­ti po­zu­lar­sa et­no­mil­li tə­rəq­qi­də bö­yük, qar­şı­sı alın­maz uçu­rum­lar baş ve­rə bi­lər və ta­ri­xin bu­na çox­say­da mi­sal­la­rı var­dır.

İn­san-şəx­siy­yət mə­na­fe­yi­ni təm­sil edən və­tən­daş cə­miy­yət­lə­ri­nin bu əsas prin­sip­lə­ri­nin nə­zə­rə alın­ma­dı­ğı, in­kar və rədd edil­di­yi ta­ri­xi si­ya­si sis­tem­lər də ol­muş­dur. De­mok­ra­tik hü­quq­la­rın tap­ta­lan­dı­ğı, vic­dan azad­lı­ğı­nın və­tən­daş­la­rın mil­li var­lı­ğı­nı əks et­di­rən ana di­li­ni, on­dan az əhə­miy­yət kəsb et­mə­yən di­ni­ni, adət-ənə­nə­lə­ri­ni. ta­ri­xi keç­mi­şi­ni, mil­li iden­tik­li­yi­ni- kim­li­yi­ni unut­du­ran dövr­lər, döv­lət­lər və li­der­lər az ol­ma­yıb. Elə 70 il da­xil ol­du­ğu­muz, ate­izm bu­xov­la­rı­nın ha­kim ol­du­ğu So­vet qu­ru­lu­şu­nu gö­tü­rək. Si­ya­si sis­tem cə­miy­yət­dən bü­tün inanc­la­rın-mil­li et­noi­den­tik­li­yin zid­di­nə ge­də­rək ate­izm ide­ya­la­rı ilə tər­bi­yə olun­ma­ğı tə­ləb edir, ya­ra­nan ədə­biy­yat və sə­nət əsər­lə­rin­də to­ta­li­tar prin­sip­lər təb­liğ və təl­qin olu­nur­du. Həm­çi­nin də və­tən­da­şın so­si­al-iq­ti­sa­di tə­ləb­lə­ri, de­mok­ra­tik azad­lıq­la­rı, bü­tün­lük­də və­tən­daş cə­miy­yə­ti qey­ri-iş­lək sis­tem ha­lın­da idi. Azad­lıq, əda­lət, hə­qi­qət ki­mi və­tən­daş əx­la­qı şüu­ru­nu psi­xo­lo­ji ola­raq, ye­ti­şən nəs­lin şüu­run­dan sil­mək təh­lü­kə­si­ni güc­lən­di­rir, küt­lə­ni döv­lət­dən ası­lı və­ziy­yət­də sax­la­yır­dı. Bu­na gö­rə də hə­min si­ya­si qu­ru­lu­şun ta­ri­xə to­ta­li­tar, gü­cün bir əl­də top­lan­dı­ğı av­to­ri­tar, qey­ri-hu­ma­nist, sırf si­ya­si re­jim xa­rak­te­rin­də iz sal­ma­sı heç də tə­sa­dü­fi de­yil.

Be­lə ki, bu döv­lət siyasətin­də xalq küt­lə­lə­ri­nin ali və­tən­daş cə­miy­yə­ti ide­al və ide­ya­la­rı­nın, azad­lıq ar­zu­la­rı və hiss­lə­ri­nin, küt­lə­vi ola­raq və­tən­daş şəx­siy­yət­lə­ri­nin, ge­niş fəl­sə­fi an­lam­da əx­la­qı­nın-azad­lıq, bir­lik ma­raq­la­rı­nın, baş­qa cür de­sək “mən” və “men­ta­li­tet” var­lıq­la­rı­nın onil­lik­lər bo­yu əzi­lib, tap­ta­lan­ma­sı və­tən­daş-döv­lət mü­na­si­bət­lə­ri­ni sis­tem şək­lin­də zə­if­lət­mək­lə, yek­rəng si­ya­si so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nı iç­dən, da­xil­dən da­ğıt­maq­la onun so­nu ol­ma­yan ta­ri­xi­ni ha­zır­la­dı və nə­ti­cə­də məhz mil­lət­lə­rin, xalq­la­rın ümu­mi is­tək­lə­ri­nə uy­ğun bir “ye­ni­dən­qur­ma” ha­di­sə­si ilə So­vet im­pe­ri­ya­sı ta­ma­mi­lə sü­qu­ta uğ­ra­dı.

Hey­dər Əli­yev 1993-cü ilin okt­yabr ayı­nın 10-da res­pub­li­ka sa­ra­yın­da müs­tə­qil Azər­ba­yan Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti ki­mi an­diç­mə mə­ra­si­min­də­ki nit­qin­də SSRİ im­pe­ri­ya­sın­dan ye­ni­cə qop­muş və öl­kə­nin sə­riş­tə­siz si­ya­si rəh­bər­li­yi­nin qey­ri-hü­qu­qi və qey­ri-de­mok­ra­tik ad­dım­la­rı nə­ti­cə­sin­də və­tən­daş mü­ha­ri­bə­si həd­di­nə gə­lib çat­mış mil­li və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin döv­lət-mil­lət, mil­lət-döv­lət əla­qə­lə­ri is­ti­qa­mə­tin­də qar­şı­da da­ya­nan mü­hüm və­zi­fə­lə­rin di­na­mik ida­rə­çi­lik proq­ram la­yi­hə­si­ni irə­li sür­dü.

Bu proq­ram  “Hey­dər Əliyevin Böyük Siyasət Yolu”nun bü­tün xalq­la po­zi­tiv, si­vil, hü­qu­qi, de­mok­ra­tik ma­hiy­yət­də mü­na­si­bə­ti­ni eh­ti­va edir, elə­cə də müa­sir dün­ya­nın bü­tün qa­baq­cıl öl­kə­lə­ri­nin və­tən­daş cə­miy­yət­lə­ri­nin ri­fa­ha, tə­rəq­qi­yə əsas­la­nan bü­töv hal­da yet­kin müs­tə­qil qey­ri-hö­ku­mət cə­miy­yət­lə­ri­nin zən­cir­va­ri su­rət­də bir-bi­ri­ni ta­mam­la­yan ide­ya və müd­dəa­la­rın­dan qay­naq­la­nır­dı. 

Mə­sə­lən, 1. “Azər­bay­can döv­lə­ti de­mok­ra­tik prin­sip­lər əsa­sın­da fəa­liy­yət gös­tər­mə­li­dir, öz ta­ri­xi ənə­nə­lə­rin­dən, mil­li ənə­nə­lə­rin­dən bəh­rə­lə­nə­rək, dün­ya de­mok­ra­ti­ya­sın­dan, ümum­bə­şə­ri də­yər­lər­dən sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edə­rək de­mok­ra­tik döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu yo­lu ilə get­mə­li­dir. Bi­zim yo­lu­muz bu yol­dur və mən si­zə bir da­ha söz ve­ri­rəm ki, biz məhz bu yol­la ge­də­cə­yik. Bu yol­la get­mək həm ta­ri­xi keç­mi­şi­mi­zə uy­ğun­dur, həm də bir müs­tə­qil döv­lət ki­mi dün­ya si­vi­li­za­si­ya­sı­na da­ha ya­xın­dan qo­vuş­maq üçün la­zı­mi şərt­dir. Bu­nun üçün Azər­bay­can­da bü­tün im­kan­lar ya­ra­nıb və bun­dan son­ra da ya­ra­na­caq­dır”.  

Hey­dər Əli­yev ta­rix­yük­lü an­diç­mə mə­ra­si­min­də bə­şə­rin ən ali his­si və fəl­sə­fi - əx­la­qın ən yük­sək prin­si­pi in­san azad­lı­ğı, vic­dan azad­lı­ğı, söz, dil azad­lı­ğı­nı si­ya­si ida­rə­et­mə stra­te­gi­ya­sı ola­raq önə çə­kib bun­la­ra sa­hib çı­xa­ca­ğı­nı və de­mə­li, “Hey­dər Əli­yevin Bö­yük Siyasət  Yo­lu”nun mil­li döv­lət ide­ya­sı­nı, həm­çi­nin bu ali ide­ya­nı ta­mam­la­yan Ümum­mil­li Li­der möv­qe­yi­ni ifa­də edir­di. Bu isə öl­kə­də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin əsa­sı ki­mi bö­yük əhə­miy­yət da­şı­yır. 

Azər­bay­can döv­lə­ti­nin ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti, müs­tə­qil res­pub­li­ka­mı­zın bö­yük qu­ru­cu­su Ulu Öndər Hey­dər Əli­yevin “Xalq döv­lət üçün yox, döv­lət xalq üçün ol­ma­lı­dır”; “Fi­kir müx­tə­lif­li­yi tə­bii ha­di­sə­dir”; “Bö­yük siyasəti ki­çik hiss­lə­rə, xır­da mən­fə­ət­lə­rə bağ­la­maq ol­maz”,- ki­mi dil­lər əz­bə­ri olan fi­kir­lə­ri də öl­kə­miz­də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nə si­ya­si mü­na­si­bə­ti dol­ğun əks et­di­rir, həm­çi­nin bu fi­kir­lər­dən uca­lan müd­rik ta­ri­xi ide­ya­lar ay­rı-ay­rı­lıq­da el­mi təd­qi­qat­lar üçün cid­di  ma­hiy­yə­tin­də möv­zu­la­rı­na yol açır.

Ye­ri gəl­miş­kən onu da qeyd et­mək ye­ri­nə dü­şər ki, Hey­dər Əli­yev “De­mok­ra­ti­ya in­san­la­rın şüu­run­da də­yi­şik­lik de­mək­dir. Bu də­yi­şik­lik heç bir in­qi­lab­la ol­mur, tə­ka­mül yo­lu ilə təd­ri­cən ge­dir”, - de­yər­kən hə­ya­ti hə­qi­qət­lər­dən çı­xış et­miş və za­man Ulu Öndərin öz qə­naə­tin­də ya­nıl­ma­dı­ğı­nı re­al ger­çək­lik fakt­la­rı ilə təs­diq et­miş­dir.  

Əl­bət­tə, və­tən­daş cə­miy­yə­ti ha­di­sə­si­ni əsas in­san azad­lıq­la­rı və müs­tə­qil­lik ide­ya­la­rı təş­kil et­di­yi üçün güc Söz azad­lı­ğı, bu is­ti­qa­mət­də də mət­bu­at üzə­ri­nə dü­şür­dü və Hey­dər Əli­yev ye­ni qu­ru­lan müs­tə­qil res­pub­li­ka­mı­zın ida­rə­çi­lik siyasətin­də mil­li mət­bua­tın müs­tə­qil­li­yi, sər­bəst fəa­liy­yə­ti­ni dəs­tək­lə­yir və onun de­mok­ra­tik prin­sip­lər ru­hun­da in­ki­şa­fı­na ça­lı­şır­dı. Həm­çi­nin də Hey­dər  Əliyevin ida­rə­çi­lik prin­si­pin­də mil­li mət­bua­tın sis­tem­li irə­li­lə­yi­şi yal­nız və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin tə­ləb­lə­ri məz­mu­nun­da de­yil, döv­lət siyasəti­nin üz­vü bir par­ça­sı ola­raq plan­laş­dı­rı­lır­dı.

Yük­sək in­tel­lek­tu­al sə­viy­yə­yə və zən­gin in­for­ma­si­ya ma­lik döv­lət xa­di­mi olan Hey­dər Əli­yev söz­süz­dür ki, in­for­ma­si­ya kom­mu­ni­ka­si­ya­la­rı­nın cə­miy­yə­tə küt­lə­vi tə­si­rin­dən və hət­ta bü­tün dün­ya­da ya­yıl­mış so­si­al kom­mu­ni­ka­si­ya pro­ses­lə­rin­dən, həm­çi­nin də mət­bua­tın mə­ca­zi mə­na­da “4-cü ha­ki­miy­yət” ad­lan­ma­sı mə­sə­lə­lə­rin­dən mə­lu­mat­lı idi və onil­lər bo­yu KİV nü­ma­yən­də­lə­ri ilə can­lı ün­siy­yət­də olan bö­yük Li­der öz döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu siyasətin­də bu sa­hə­nin sağ­lam ruh­da, hü­qu­qi və de­mok­ra­tik in­ki­şa­fı­nı tən­zim­lə­yən qə­rar­lar qə­bul edir, mü­va­fiq kon­ven­si­ya­lar im­za­la­yır­dı.

“4-cü ha­ki­miy­yət” sö­zün özün­dən də ay­dın ol­du­ğu ki­mi ma­hiy­yət­cə ha­ki­miy­yə­tə mü­xa­lif sa­hə ki­mi dün­ya­nın ən qa­baq­cıl döv­lət­lə­rin­də, əsas da ABŞ-da döv­lət struk­tur­la­rı­nın fəa­liy­yə­ti­ni nə­za­rə­tə gö­tü­rə­rək əsl mü­fət­tiş xa­rak­te­rin­də çı­xış edən mət­bu­at Hey­dər Əli­ye­və gö­rə döv­lə­tə kö­mək­çi nə­həng bir so­si­al qu­rum idi və Ulu Öndər bu sa­hə­ni da­im diq­qət­də sax­la­yır, jur­na­list­lə­rin qal­dır­dı­ğı prob­lem­lə­ri çap olu­nan qa­zet­lə­ri, ya­yın­la­nan ve­ri­liş­lə­ri hər gün iz­lə­mək­lə təh­lil edib vax­tın­da həll olun­ma­sı­nı re­al­laş­dı­rır­dı.

Hey­dər Əli­yev və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin bu əsas sa­hə­si­ni əsl azad söz mey­da­nı­na çe­vi­rə­rək jur­na­list­lə­rin ra­hat iş­lə­mə­si üçün ge­niş şə­rai­t ya­ra­dır­dı. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, müs­tə­qil döv­lət ki­mi ilk ad­dı­mı­nı atan Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı ilk Kons­ti­tu­si­ya­sı­na 50-ci mad­də ki­mi KİV-in in­ki­şa­fı­na bağ­lı ta­ri­xi və hə­mi­şə əhəmy­yət­li olan bir qa­nu­nu da­xil et­di. Bu qa­nun “Mad­də 50. Mə­lu­mat azad­lı­ğı I. Hər kə­sin is­tə­di­yi mə­lu­ma­tı qa­nu­ni yol­la ax­tar­maq, əl­də et­mək, ötür­mək, ha­zır­la­maq və yay­maq azad­lı­ğı var­dır. II. Küt­lə­vi in­for­ma­si­ya­nın azad­lı­ğı­na tə­mi­nat ve­ri­lir. Küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­rin­də, o cüm­lə­dən mət­bu­at­da döv­lət sen­zu­ra­sı qa­da­ğan­dır. III. Hər kə­sin küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­rin­də dərc edi­lən və onun hü­quq­la­rı­nı po­zan və ya mə­na­fe­lə­ri­nə xə­ləl gə­ti­rən mə­lu­ma­tı tək­zib et­mək və ya ona ca­vab ver­mək hü­qu­qu­na tə­mi­nat ve­ri­lir”, - müs­tə­qil res­pub­li­ka­nın döv­lət ida­rə­çi­li­yin­də bir tə­rəf­dən mət­bua­tın in­ki­şa­fı­na, de­mok­ra­tik şü­ur­lu  jur­na­list or­du­su­nun ye­tiş­mə­si­nə tə­kan ve­rir­di, di­gər tə­rəf­dən döv­lət hü­qu­qu­nu cid­di əsas­la­rı­nı şərt­lən­di­rir­di. 

Hey­dər Əli­yevin 2002-ci il­də “Jur­na­list­lə­rin dos­tu” mü­ka­fa­tı­na la­yiq gö­rül­mə­si fak­tı hə­qi­qə­tən öl­kə­də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin əsas me­xa­niz­mi olan, təc­rü­bə­də döv­lət­lə mü­xa­lif möv­qe­də da­ya­nan 18-ci əsr­dən in­di­yə ki­mi for­mal da ol­sa “4-cü ha­ki­miy­yət” adı­nı da­şı­yan və küt­lə­vi ola­raq  bu ma­hiy­yət­də də qə­bul edi­lən KİV-nin fəa­liy­yə­ti­ni öz döv­lət ida­rə­çi­lik prin­sip­lə­ri ilə möh­kəm­lət­di­yi­ni, ona mey­dan ver­di­yi­ni, nü­fuz qa­zan­dır­dı­ğı­nı ay­dın su­rət­də təs­diq­lə­yir.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tu­si­ya­nın II - Əsas hü­quq­lar. Azad­lıq­lar və Və­zi­fə­lər böl­mə­si­nin 25, 26, 28, 29. 36, 47, 48, 49-cu mad­də­lə­ri, ha­be­lə di­gər böl­mə, fə­sil və müd­dəa­la­rı da öl­kə­də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin tam ola­raq ma­raq­la­rı­nı əha­tə edi­di.

Mə­sə­lən, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tu­si­ya­sı­nın 29-cu mad­də­si mül­kiy­yət hü­qu­qu və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin dün­ya­nın hər bir nöq­tə­sin­də döv­lət və xalq küt­lə­lə­ri müs­tə­vi­sin­də hü­qu­qi və mə­nə­vi ma­hiy­yət­də ən həs­sas prob­le­mi­nin həl­li­ni təs­bit edir: “I. Hər kə­sin mül­kiy­yət hü­qu­qu var­dır. II. Mül­kiy­yə­tin heç bir nö­vü­nə üs­tün­lük ve­ril­mir. Mül­kiy­yət hü­qu­qu, o cüm­lə­dən xü­su­si mül­kiy­yət hü­qu­qu qa­nun­la qo­ru­nur. III. Hər kə­sin mül­kiy­yə­tin­də da­şı­nar və da­şın­maz əm­lak ola bi­lər. Mül­kiy­yət hü­qu­qu mül­kiy­yət­çi­nin tək­ba­şı­na və ya baş­qa­la­rı ilə bir­lik­də əm­la­ka sa­hib ol­maq, əm­lak­dan is­ti­fa­də et­mək və onun ba­rə­sin­də sə­rən­cam ver­mək hü­quq­la­rın­dan iba­rət­dir. IV. Heç kəs məh­kə­mə­nin qə­ra­rı ol­ma­dan mül­kiy­yə­tin­dən məh­rum edi­lə bil­məz. Əm­la­kın tam mü­sa­di­rə­si­nə yol ve­ril­mir. Döv­lət eh­ti­yac­la­rı üçün mül­kiy­yə­tin öz­gə­nin­ki­ləş­di­ril­mə­si­nə yal­nız qa­baq­ca­dan onun də­yə­ri­ni əda­lət­li ödə­mək şər­ti ilə yol ve­ri­lə bi­lər. V. Xü­su­si mül­kiy­yət so­si­al öh­də­lik­lə­rə sə­bəb olur. VI. So­si­al əda­lət və tor­paq­lar­dan sə­mə­rə­li is­ti­fa­də məq­sə­di ilə tor­paq üzə­rin­də mül­kiy­yət hü­qu­qu qa­nun­la məh­dud­laş­dı­rı­la bi­lər. VII. Döv­lət və­rə­sə­lik hü­qu­qu­na tə­mi­nat ve­rir”.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tu­si­ya­nın 56-cı mad­də­si də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin seç­mək və se­çil­mək bə­şə­ri və dün­yə­vi azad­lıq hü­qu­nu mü­da­fiə edir: “Mad­də 56. Seç­ki hü­qu­qu I. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı və­tən­daş­la­rı­nın döv­lət or­qan­la­rı­na seç­mək və se­çil­mək, ha­be­lə re­fe­ren­dum­da iş­ti­rak et­mək hü­qu­qu var­dır. II. Məh­kə­mə­nin qə­ra­rı ilə fəa­liy­yət qa­bi­liy­yət­siz­li­yi təs­diq olun­muş şəxs­lə­rin seç­ki­lər­də, ha­be­lə re­fe­ren­di­um­da iş­ti­rak et­mək hü­qu­qu yox­dur. III. Hər­bi qul­luq­çu­la­rın, ha­kim­lə­rin, döv­lət mə­mur­la­rı­nın, din xa­dim­lə­ri­nin, məh­kə­mə­nin qa­nu­ni qüv­və­yə min­miş hök­mü ilə azad­lıq­dan məh­rum edil­miş şəxs­lə­rin, bu Kons­ti­tu­si­ya­da və qa­nun­da nə­zər­də tu­tu­lan di­gər şəxs­lə­rin se­çil­mək hü­qu­qu qa­nun­la məh­dud­laş­dı­rı­la bi­lər”.

Mə­lum­dur ki, və­tən­daş cə­miy­yə­ti lap qə­dim si­vi­li­za­si­ya­la­rın­dan baş­la­ya­raq kons­ti­tut­si­ya­lı döv­lət ha­ki­miy­yə­ti döv­rü­nə ki­mi hə­mi­şə fər­di sa­hib­kar­lıq­la öz möv­cud­lu­ğu­nu təs­diq et­miş­dir. Bu ba­xım­dan “Azad sa­hib­kar­lıq hü­qu­qu I. Hər kəs im­kan­la­rın­dan, qa­bi­liy­yə­tin­dən və əm­la­kın­dan sər­bəst is­ti­fa­də edə­rək tək­ba­şı­na və ya baş­qa­la­rı ilə bir­lik­də azad sa­hib­kar­lıq fəa­liy­yə­ti və ya qa­nun­la qa­da­ğan edil­mə­miş di­gər iq­ti­sa­di fəa­liy­yət nö­vü ilə məş­ğul ola bi­lər. II. Döv­lət sa­hib­kar­lıq sa­hə­sin­də yal­nız döv­lət ma­raq­la­rı­nın, in­san hə­ya­tı­nın və sağ­lam­lı­ğı­nın mü­da­fiə­si ilə bağ­lı tən­zim­lə­mə­ni hə­ya­ta ke­çi­rir”, – Mad­də (59) Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tu­si­ya­sın­da yer al­ma­sı döv­lət tə­rə­fin­dən xal­qa öz ri­fa­hı­nı əl­də et­mə­si üçün ge­niş im­kan­lar aç­ma­sı­nın qa­ran­tı ki­mi diq­qət cəlb edir.

Öl­kə­nin iq­ti­sa­di hə­ya­tın­da bu qa­nu­nun təs­di­qi özü­nü sa­hib­kar­lı­ğın in­ki­şa­fı­nın ge­niş üfüq­lə­rin­də ay­dın gös­tər­di. Mə­sə­lən, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti 1997-ci il­də “döv­lət büd­cə­si­nin “Ki­çik sa­hib­kar­lı­ğa in­ves­ti­si­ya yar­dı­mı” mad­də­sin­də nə­zər­də tu­tu­lan və­sai­tin bö­lüş­dü­rül­mə­si və is­ti­fa­də­si haq­qın­da Əsas­na­mə”ni təs­diq et­dik­dən son­ra Sa­hib­kar­lı­ğa Yar­dım Mil­li Fon­du sa­hib­kar­lıq sub­yekt­lə­ri­nə gü­zəşt­li kre­dit­lə­rin ve­ril­mə­si işini hə­ya­ta ke­çi­ril­miş­dir.

Heç də tə­sa­dü­fi de­yil ki, bu­nun­la həm öl­kə­nin iq­ti­sa­di gü­cü art­dı, həm də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin azad fər­di fəa­liy­yət, müs­tə­qil ink­şaf, ey­ni za­man­da de­mok­ra­tik əsas­la­rı xey­li möh­kəm­lən­di.

Biz Azər­bay­can xal­qı­nınn Ulu Öndəri Hey­dər Əli­yevin si­ya­si ir­sin­də döv­lət qu­ru­cu­lu­ğu mə­sə­lə­lə­ri­ni fəl­sə­fi-si­ya­si və fəl­sə­fi-etik kon­tekst­lər­dən nə­zər­dən ke­çir­di­yi­miz bu ya­rım­fə­sil­də onun və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin in­ki­şa­fı ilə bağ­lı gör­dü­yü bö­yük iş­lər­dən bəhs edər­kən bu is­ti­qa­mət­də çox­par­ti­ya­lı­lıq və si­ya­si par­ti­ya­lar mə­sə­lə­si­ni qeyd et­mə­yə bil­mə­rik.

Be­lə ki, bir ka­mil şəx­siy­yət ki­mi de­mok­ra­ti­ya­nı, plü­ra­liz­mi   qə­bul edən və bu amil­lə­ri döv­lə­tin, elə­cə də və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin sü­tün­la­rı ola­raq güc­lən­di­rən Ulu Öndər gənc müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­tin­də çox­par­ti­ya­lı­lıq siyasəti­ni də uğur­la hə­ya­ta ke­çir­miş­dir. Bu gün öl­kə­miz­də əsası Hey­dər Əli­yev tə­rə­fin­dən qo­yul­muş, 2003-cü ilə ki­mi səd­ri ol­du­ğu və sı­ra­la­rın­da 500 min­dən çox və­tən­da­şı­mı­zı bir­ləş­di­rən Ye­ni Azər­bay­can Par­ti­ya­sı da da­xil ol­maq­la rəs­mi döv­lət qey­diy­ya­tına alın­mış 56 si­ya­si par­ti­ya fəa­liy­yət gös­tə­rir. Bun­lar ara­sın­da tə­bii ola­raq mü­xa­li­fət par­ti­ya­lar da var­dır .

Hey­dər Əli­yev 1993-cü il­də­ an­diç­mə mə­ra­si­mindəki nit­qin­də hə­min vaxt mü­xa­li­fət yön­lü si­ya­si par­ti­ya­la­rın fəa­liy­yə­ti ilə bağ­lı na­ra­hat fi­kir­lə­ri­ni açıq­la­yar­kən döv­lət siyasətin­də on­la­rın ye­ri­ni və ro­lu­nu la­büd he­sab et­di­yi­ni vur­ğu­la­ya­raq bə­yan edir­di ki, “Si­ya­si par­ti­ya­lar, hə­rə­kat­lar Azər­bay­can­da sər­bəst fəa­liy­yət gös­tə­rə bi­lər­lər. La­kin heç bir si­ya­si par­ti­ya­nın və ya hə­rə­ka­tın, ic­ti­mai-si­ya­si təş­ki­la­tın si­lah­lı dəs­tə­lə­ri, si­lah­lı qüv­və­lə­ri ola bil­məz! Bu gün mən bu­nu bü­tün Azər­bay­can və­tən­daş­la­rı qar­şı­sın­da tam qə­tiy­yət­lə bə­yan edi­rəm. Vax­ti­lə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın ic­ti­mai-si­ya­si hə­ya­tın­da müs­bət rol oy­na­mış Xalq Cəb­hə­si­nin çox mən­fi təc­rü­bə­si tə­əs­süf ki, Azər­bay­can­da ay­rı-ay­rı qey­ri-qa­nu­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­rin ya­ran­ma­sı­na və fəa­liy­yət gös­tər­mə­si­nə sə­bəb ol­muş­dur. Gü­man edi­rik ki, bü­tün par­ti­ya­lar, hə­rə­kat­lar, ic­ti­mai-si­ya­si təş­ki­lat­lar öz si­lah­lı dəs­tə­lə­rin­dən im­ti­na edə­cək­lər. Cə­miy­yə­ti­miz­də bir si­lah­lı dəs­tə ola bi­lər, o da döv­lə­tin si­lah­lı qüv­və­lə­ri­dir. Biz ha­mı­mız bir­lik­də qey­ri-qa­nu­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­rin ləğv olun­ma­sı­na ça­lış­ma­lı­yıq və bu da res­pub­li­ka­mız­da da­xi­li ic­ti­mai-si­ya­si sa­bit­lik ya­ran­ma­sı üçün əsas şərt­dir”.

Nə­ha­yət, və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin da­im mü­da­fiə­si­nə qalx­dı­ğı vic­dan azad­lı­ğı mə­sə­lə­si, onun əsas me­yar­la­rın­dan olan din siyasəti həm Hey­dər Əli­yevin im­za­la­mış ol­du­ğu 1995-ci il Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Kons­ti­tu­si­ya­sın­da, həm də Ulu Öndərin bü­tün si­ya­si fəa­liy­yət plat­for­ma­sın­da ən mər­kə­zi yer­də da­yan­mış, öl­kə və­tən­daş­la­rı­nın vic­dan azad­lı­ğı­nın tə­mi­nat­çı­sı ol­muş­dur.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti Hey­dər Əli­yev 1999-cu il­də öl­kə­miz­də­ki di­ni kon­fes­si­ya­la­rın baş­çı­la­rı­nı qə­bul edər­kən vic­dan azad­lı­ğı ilə bağ­lı tək­cə fəl­sə­fi-əx­laq nöq­te­yi-nə­zə­rin­dən de­yil, ey­ni za­man­da si­ya­si fəl­sə­fə ba­xı­mın­dan də­rin məz­mun­lu əhə­miy­yət­li fi­kir­lə­ri­ni bö­lüş­müş­dür: “...bi­zim xal­qı­mı­zın, döv­lə­ti­mi­zin son il­lər­də­ki ən mü­hüm nai­liy­yət­lə­rin­dən bi­ri odur ki, nə­in­ki han­sı­sa mü­na­qi­şə­yə, hət­ta azər­bay­can­lı­lar tə­rə­fin­dən di­gər xalq­la­ra və ya mü­səl­man di­ni tə­rə­fin­dən xris­ti­an­lı­ğa və ək­si­nə, xris­ti­an di­ni, yə­hu­di di­ni tə­rə­fin­dən mü­səl­man di­ni­nə pis ya­na­şıl­ma­sı hal­la­rı­nı ta­ma­mi­lə ara­dan qal­dı­ra bil­mi­şik. Bu, Azər­bay­ca­nın re­al­lı­ğı­dır. Bu ba­xım­dan, he­sab edi­rəm, biz cə­sa­rət­lə de­yə bi­lə­rik ki, Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı­nın, U­NES­CO-nun to­le­rant­lı­ğa na­il ol­maq ba­rə­də ça­ğı­rı­şı­nı uğur­la hə­ya­ta ke­çi­ri­rik. ...Əl­bət­tə, Azər­bay­can­da möv­cud olan mil­lət­lə­ra­ra­sı, din­lə­ra­ra­sı, et­nik və­ziy­yət yük­sək qiy­mə­tə la­yiq­dir. Bu, ha­mı­nın - həm azər­bay­can­lı­la­rın, həm rus­la­rın, həm uk­ray­na­lı­la­rın, həm yə­hu­di­lə­rin di­gər mil­lət­lər­dən olan in­san­la­rın, o cüm­lə­dən bi­zim di­ni kon­fes­si­ya­la­rın - Azər­bay­can­da baş­lı­ca di­ni­miz olan is­lam di­ni­nin, xris­ti­an-pra­vos­lav, yə­hu­di din­lə­ri­nin səy­lə­ri ilə əl­də edil­miş­dir. He­sab edi­rəm ki, bi­zim nə­in­ki əl­də olun­muş nai­liy­yət­lə­ri möh­kəm­lən­dir­mə­yə, həm də da­ha çox iş gör­mə­yə və bü­tün dün­ya­ya nü­ma­yiş et­dir­mə­yə im­ka­nı­mız var ki, əha­li­si­nin ək­sə­riy­yə­ti ba­xı­mın­dan mü­səl­man öl­kə­si olan Azər­bay­can­da hə­qi­qə­tən de­mok­ra­tik, hü­qu­qi, dün­yə­vi döv­lət qu­ru­lur, bu­ra­da dün­yə­vi cə­miy­yət ar­tıq for­ma­laş­mış­dır, to­le­rant­lıq prin­si­pi nə­in­ki möv­cud­dur, həm də ha­kim möv­qe tu­tur”. 

Ulu Öndər bu ta­ri­xi çı­xı­şın­da re­gi­on­da di­ni zə­min­də baş ver­miş bir mü­na­qi­şə ilə bağ­lı tə­əs­sü­ra­tı­nı və əs­lin­də hə­min gö­rü­şün təş­kil olun­ma­sı­nın əsas sə­bə­bi­ni açıq­la­yar­kən konk­ret ola­raq və­tən­daş cə­miy­yə­ti­ni da­im dü­şün­dü­rən cid­di bir ami­li - vic­dan azad­lı­ğı mə­sə­lə­si­ni önə çək­miş­dir.

Be­lə­lik­lə, Azər­bay­can xal­qı­nın müs­tə­qil­lik ta­ri­xi­nin zir­və­sin­də da­ya­nan Ulu Öndər Hey­dər Əli­yev öz si­ya­si ida­rə­çi­lik siyasətin­də mil­lət-döv­lət, döv­lət-mil­lət əla­qə­lə­ri­nin ən güc­lü sa­hə­si olan, azad­lıq, plü­ra­lizm, in­san hü­quq və azad­lıq­la­rı­nın ge­niş miq­yas­da ək­si­ni tap­dı­ğı və­tən­daş cə­miy­yə­ti­nin hər bir prin­si­pi­ni qə­bul et­miş ol­du­ğu cid­di ta­ri­xi qə­rar­lar, im­za­la­dı­ğı mü­hüm kon­ven­si­ya­lar, gün­də­lik fər­man­lar, sə­rən­cam­lar və di­gər rəs­mi sə­nəd­lər­lə də­yər­lən­dir­mişdir. Bu­nun­la da si­vil, hü­qu­qi və de­mok­ra­tik in­ki­şaf yo­lu seç­miş Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da sa­bit­li­yin, əmin-aman­lı­ğın, “Hey­dər Əliyevin Bö­yük Siyasət  Yo­lu” konsepsiyasının bü­növ­rə­si­ni qoy­muş­dur.

Xatirə QULİYEVA, AMEA-nın Fəlsəfə və Sosiologiya institutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.