Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

ETN Dendrologiya İnstitutunda aparılan tədqiqat işlərindən məlum olub ki, tədqiq olunan müxtəlif növlər Abşeron şəraitində yaxşı inkişaf edir.

Məqalədə tədqiqat zamanı Aşberon şəraitində əkilib-becərilən subtropik və tropik bitkilərin  introduksiyası, botaniki  təsviri, çoxaldılma üsulları haqqında məlumat verilir.

Bu istiqamətdə Abşeron yarımadasının bieokoloji xarakterini nəzərə alaraq yüksək davamlılıq əlamətləri ilə seçilən ağac və kollardan istifadə olunması nəzərdə tutulur.

Elaeagnus umbellata L. Elaeagnaceae Juss. fəsiləsinə aiddir. Bu ağacın altmışdan çox növü var. Bu ağac Avrasiyanın meşələrində və parklarında, Şimali Amerika qitəsində və hətta Afrikanın şimalında yayılmışdır. Rusiyada on növü, o cümlədən ən çox yayılmış isə Elaeagnus umbellata L. növüdir. Elaeagnus umbellata L. 60 metrə çatan, hamar qabıqlı və elastikliyə  malikdir.

 Bu bitkini həm əllə, həm də maşınla asanlıqla emal etmək olar, qurudulması asandır və çatlamır. Elaeagnus umbellata L. ağacı parlaq çalarlara malikdir. Bu ağac rənginə və quruluşuna görə palıd ağacına bənzəyir. Elaeagnus umbellata L. ağacının çəhrayı və sarımtıl çalarları var, nüvəsi açıq qəhvəyidir.

Dünyanın bir çox yerlərində asanlıqla yetişən iydənin bir çox növü vardır. İydə ağacı 7 metrə qədər uzana bilir, yarpaqları yaşıl-gümüşü rəngdə, nazik, uzun və tüklüdür. Qabıqlı, oval, tüklü iydə meyvəsinin tumu xurma çəyirdəyinə oxşayır. May və iyun aylarında çiçək açan bu bitkinin meyvəsi payızda yetişir.

İydə üzvi turşular, A, C, E vitaminləri, flaovan qlikozidlər, liflər, uçucu yağlar, yağ turşuları və dənə baxımından zəngin məzmuna malik bir meyvədir.

İydə çox faydalı və müalicəvi giləmeyvələrdəndir. İydənin meyvələri, yarpaqları, ağacının qabığı qədim zamanlardan ta bu günə kimi müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunub. Vətənimizdə bu qiymətli giləmeyvənin iki növü yayılıb: Ensizyarpaq iydə və Xəzər iydəsi. Onu bəzək, meliorativ və daha çox  xoş dada malik olan meyvə kimi əkib-becərirlər. İydə meyvəsinin lət hissəsində 40 faizə qədər şəkər vardır ki, bunların da 20 faizini qlükoza və fruktoza təşkil edir.

Əsasən kol və ağac kimi inkişaf edən, yarpaqları qışqabağı tökülən, bəzən zəif şaxtalı illərdə yarpaqlarını yazadək saxlayan iydə ağacı arıçılıq üçün qiymətli baltutar, insanlar üçün qiymətli dərman bitkisidir.

Bağlarımıza xüsusi yaraşıq verən iydə ağacı o qədər də qulluq tələb edən bir ağac deyil. Az miqdarda suya qane olur və ildə bir dəfə erkən yazda quru budaqları arıtlanaraq təmizlənir. İydə ağacını çoxaltmaq üçün yazda və payızın sonlarında cavan budaqlardan kəsilərək qələm edilir və bitirilir. İydə ağacına vaxtlı-vaxtında və lazımi  qaydada qulluq edildikdə 7-8 metrə qədər uzana bilir, yarpaqları yaşıl-gümüşü rəngdə, nazik, uzun və tüklüdür. Qabıqlı, oval, tüklü iydə meyvəsinin tumu xurma çəyirdəyinə oxşayır. May və iyun aylarında çiçək açaraq gözəl qoxusu ilə dağ-dərəni, bağ-bostanı bürüyən bu bitkinin meyvəsi, bax, elə bu vaxtlardan etibarən yetişməyə başlayır.

Fraxinus excelsior L. Adi göyrüş - zeytunkimilər fəsiləsinin göyrüş cinsinə aid bitki növüdür. Fraxinus L. İlk dəfə Avropada aşkar edilmişdir. Təbii halda Orta Avropa, Aralıq dənizi ölkələri, Balkan və Kiçik Asiyada yayılmışdır, o cümlədən Krım və Qafqazda enliyarpaqlı meşələrin tərkibində bitir. Bu bitki Avropa, Asiya, Şimali Amerika. Rusiyada mərkəzi bölgələrdə daha çox yayılmışdır. Asiya, Avropa və Şimali Amerikada geniş yayılmışdır.Asiyada təxminən 50 növünə rast gəlinir.

Fraxinus excelsior L. cinsinin nümayəndələri kifayət qədər yüksək uyğunlaşma qabiliyyətinə malikdirlər. Fraxinus excelsior L. ağacının gövdəsinin  diametri 100 sm-ə çatır, çox güclü bir kök sistemi var. Qabığı  hamar, kül rənglidir. Gövdənin dibində qabıq bir az pulludur.

Bu ağac, neytral və nəmli torpaqlarda böyüyür. Fraxinus excelsior L. çox sürətlə inkişaf edir. Növlərindən asılı olaraql ağacları arasında uzunömürlülər də var. 

Ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır və oksigenlə təmin edir. Hər şeydən əvvəl yaşıllıq, xüsusi ilə ağac və kol bitkiləri ətraf mühitə estetik gözəllik verir. Hazırda Dendrologiya İnstitutunda təbii və mədəni flora genofondunun bərpasında, dünya bitki ehtiyyatlarından səmərəli istifadədə eləcə də uyğunlaşdırılma və introduksiya istiqamətində geniş təqdiqat işləri aparılır. Rütubətli və isti iqlim davamlıdır

Belə  perspektivli  efiryağlı  bitkilərdən biri  Abşeronun  iqlim şəraitində  yaxşı becərilən, iqliminə  uyğun  gələn  Viteks agnus-castus L. - Adi ərgudədir. O eyni zamanda  Azərbaycanın  digər torpaq-iqlim şəraitində də böyüyür.Viteks  agnus - castus L. - Adi ərgudə - Verbenaceae Jaume St.-Hill. fəsiləsinin-Ərgudə cinsinə daxildir. Təbiətdə İbrahim ağacı (Aralıq dənizi vətəni hesab olunur) bütün Aralıq dənizi ölkələrində, Balkanlarda, Kiçik Asiyada və İranda, Krımda, Rusiyada isə Krasnodar diyarında yayılmışdır. Həm müsəlmanların, həm də xristianların atası olan bibliyalı İbrahim ata, bu bitkinin böyük gücə malik olduğunu  bilirdi, ondan istifadə edirdi, ağacın altında istirahət edərək gücünü və cavanlaşma enerjisini mənimsəyirdi. Elə bununla əlaqədar olaraq bu bitki "İbrahim ağacı"  adlandırıldı və bitki təmizlik rəmzi olaraq qiymətləndirildi.

Hal-hazırda fitopreparatlar və bioloji  aktiv maddələr aromatik və dərman bitkilərininin mənbələri kimi böyuk  əhəmiyyətə malikdir. Belə preparatlara və efir yağlarına tələbat günu-gündən artır. Dərman vasitələrinin yeyinti sənayesindəki tələbatlarını ödəmək üçün aromatik bitkilərin  becərilməsi və xam-mal  bazasının genişləndirilməsi, eyni zamanda yeni bitki növlərinin becərilməsi və işlənilməsi vacib şərtlərdən biridir. Yeni bitki növlərinin inkişaf və biologiyasını öyrənmək, onların yığılması, xammalın hazırlanması, emalın artım xüsusiyyətlərini  tədqiq etməyə imkan verir.

Hal-hazırda bu  bitkidən xiyaban, bağ və meydanlarda  dekorativ  olaraq becərilir.

Bozumtul bənövşəyi rəngli, ətirli çiçəkləri  budaqların uclarında sıx, salxım halında olur. Yarpaqları qarşı-qarşıya yerləşən 3-7 yarpaqcıqdan ibarət barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaqdır. Boruşəkilli çiçəkyanlığı beş üzvlüdür. Kasaciq boruşəkilli olub, beşdişciklidir. Erkəkciyi dörd ədəd olub çiçək tacından xaricə çıxır. Çiçək tac sıx çiçək qrupunda yerləşir. İyun ayından  sentyabra kimi çiçəkləyir, çiçəkləyəndə  olduqca  gözəl  görünür. Kiçik, kürəşəkilli, qaramtıl  meyvələri əzildikdə istiot dadı verir. Bitki çox  güclü və xoş ətrə malikdir.

Meyvələri oktyabr-noyabr aylarında yetişir. Bitkinin bütün hissələrində iridoidlər (aukubin, aqnozid), flavanoidlər (kastisin, izoviteksin, orientin, izoorientin), alkoloidlər, aşı maddələr, vitaminlər, mikroelementlər və efir yağları var. Acacia saligna L. Fabaceae fəsiləsinin akasiya cinsinə aid kiçik ağacdır. Acacia saligna L.kiçik, tikanlı, böyüyən, tez-tez çoxbucaqlı artımyaşıl kol və ya ağacdır.

Dünyanın tropik, subtropik və isti mülayim zonalarda bitir. Acacia saligna Afrika, Cənubi Amerika və Yaxın Şərqin yarı quraq ərazilərində küləkdən qorunmaq və qum təpələrini və ya eroziyanı sabitləşdirmək üçün geniş şəkildə əkilmişdir. Yüngül (qumlu), orta (gilli) və ağır (gilli) torpaqlar, yaxşı qurudulmuş torpağa üstünlük verir və ağır gilli və qidalanma zəif torpaqlarda böyüyə bilər. Quru və ya nəmli torpağa üstünlük verir və quraqlığa dözə bilir. bitki dəniz təsirinə dözə bilər.Sürətlə böyüyən, lakin qısa ömürlü bir bitki, Sarı çiçəklər qışın sonu və yazın əvvəlində on parlaq sarı sferik çiçək başlarından ibarət qruplarda görünür. Meyvəsi paxlalıdır, toxum uzunsov və tünddən qara rəngə qədərdir. Çiçəklərdən sarı boya alınır.Toxum qabığından yaşıl boya alınır . 10% rütubət əsası qabıqda 21,5% tanin var. Sürətlə böyüyən bitki, eroziyaya uğramış yamacları və çöl əraziləri bərpa etmək və sürüşmə qumlarını sabitləşdirmək, əlavə olaraq yanacaq almaq üçün istifadə olunur. Qumlu gilliyə və çox günəşli yerə üstünlük verir, baxmayaraq ki, quru torpaqlarda da uğur qazanır və nəm şəraitə dözümlüdür.

 Çiçək baxımından çox dekorativdir və böyük bağlar və parklar üçün uyğundur. Külək və sığınacaq kəməri kimi faydalıdır. Eroziyaya nəzarət üçün yaxşıdır və yarı duza davamlıdır. Həddindən artıq əhəngli olmayan hər hansı yaxşı bağ torpağında uğur qazanır. Acacia saligna bəzək və abadlıq bitkisi kimi geniş şəkildə becərilir.

Parrotia persica L.Hamamelidaceae fəsiləsinə aiddir. Bu dəmir ağacın vətəni Şimali İranın aşağı Əlborz dağlarındadır. Avropada və ABŞ-da geniş şəkildə becərilir.

Parrotia persica L. kiçikdən orta ölçülü, yavaş böyüyən, 15-30 metr hündürlüyə qədər böyüyən və eyni dərəcədə geniş olan yarpaqlı ağacdır. Yayılan budaqları olan yuvarlaq, dik bir vərdişi var və çox vaxt bir neçə gövdəsi olacaq.

Yaz ayların əvvəlində qışın sonundan qədər apetal çiçəklər görünür. Çiçəklərin qırmızı erkəkcikləri və qəhvəyi çubuqları var. Yarpaqlar çiçəklərdən sonra çıxır və əvvəlcə qırmızı-bənövşəyi görünür. Ovaldan uzunsova qədərdirlər və yayda parlaq ortadan tünd yaşıl rəngə çevrilirlər. Payızda rəngi sarı və narıncıdan tünd qırmızıya qədər dəyişir. Yetkin ağaclarda qabıq soyulur və yaşıl, ağ və qara rəngli ləkələr nümayiş etdirir. aylarında qırmızı rəngdə çiçəklər açır. Çox mövsümlü maraq təmin edir və gözəl və az istifadə olunan ağacdır. Ən yaxşısı tam günəşdə orta, bir az turşu, orta nəmlik, yaxşı qurudulmuş torpaqlarda yetişdirilir. Yüngül kölgəyə və geniş torpaq şəraitinə dözür.

Dəmir ağacı tam günəşə və nəmli, yaxşı qurudulmuş, gilli, turşulu torpaqlara üstünlük verir. Yüngül kölgəyə dözəcək və gil və qum kimi bir çox torpaq növünə uyğunlaşa bilər. Quraqlığa və şəhərin çirklənməsinə davamlıdır.

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.