Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı torpaqlarını müharibə yolu ilə işğal etdikdən sonra bu ərazidə müstəmləkə idarəçilik sistemi qurmaqla yanaşı, yerli Azərbaycan türklərinin və digər müsəlman əhalisinin sıxışdırılmasına da qərar verdi. Bu siyasətin nəticəsi olaraq Rusiya hökuməti, ilk növbədə, Qərbi Azərbaycan ərazisinin sürətlə erməniləşdirilməsinə başladı.

Bunun ardınca çarizm inzibati dəyişik­liklər edərək qondarma “erməni vilayəti” adlanan ərazi yaratdı. Ermənilərin xaric­dən bu bölgəyə kütləvi köçürülməsi təşkil edildi. Bu köcürmələr ermənilərin bölgədə süni surətdə çoxalması ilə nəticələndi, yüz minlərlə Azərbaycan türkü öz doğma yurd-yuvasından didərgin salındı. Ermə­nilər bu ərazilərdə yerləşdikdən sonra cinayətkar əməllər törətmək üçün təşki­latlanmağa başlayaraq, münasib zamanın gəlməsini gözlədilər. İlk belə bir məqam çar Rusiyasında baş verən 1905–1907-ci illər inqilabı oldu.

Bölgədə inqilabın hökumət əleyhinə güclənməsinin qarşısını almaq üçün çar hökuməti etnik münaqişənin baş vermə­sində maraqlı oldu. Ermənilərin bölgədə­türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri qanlı cinayətlərə göz yummaqla hakimiy­yət orqanları bir növ bu soyqırımı aktlarına dəstək verdi. Hətta türk-müsəlman əhali­sinə qarşı ermənilər tərəfindən törədilən bu qırğınlarla bağlı 1906-cı ildə Dumanın müsəlman fraksiyasının müraciətinə də baxılmamışdı. Çünki ermənilərin bölgədə törətdiyi bu cinayətlər hökumətin bölgədə­ki maraqlarını təmin edirdi.

Ermənilər tərəfindən törədilmiş bu ci­nayətlərlə bağlı arxiv materialları minlərlə azərbaycanlının vəhşicəsinə öldürülməsi faktına şahidlik edir. O zaman zorakılıq­lardan yaxa qurtarmaq üçün on minlərlə azərbaycanlı yaşadığı əraziləri tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı. Bu hadisələr­dən sonra ermənilər bir müddət gözləmə mövqeyi tutaraq növbəti cinayətlərə ha­zırlıq görməyə başladılar. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə ermənilər yenə də öz cinayətlərini törətmək üçün məqamın yetişdiyini düşünərək hərəkətə keçdilər.

Nəhayət, XX əsrin əvvəllərində Rusi­yanın davam edən imperialist siyasəti nə­ticəsində Qərbi Azərbaycan vilayətlərində 1918-ci ildə Ararat (Ermənistan) Respubli­kası elan edildi. Bu respublika elan edilən­də heç onun paytaxtı da yox idi. Azərbay­can şəhəri İrəvan bu məqsədlə daşnaklara peşkəş edilmişdi. Bu lütfkarlığa baxmaya­raq, 1918–1920-ci illərdə ermənilər terror dəstələri yaradaraq Azərbaycan türklərinə qarşı kütləvi cinaytlər törətmişdilər.

Bu illər ərzində yüz minlərlə azərbay­canlı ermənilərin yaratdığı terror dəstələri tərəfindən qətlə yetirilmişdi, yüz minlərlə soydaşımız bölgəni tərk etmək məcburiy­yətində qalmışdı. Azərbaycan Respublika­sı Dövlət Tarix Arxivində olan sənədlərdən aydın olur ki, təkcə Zəngəzur ərazisində 10 min 68 nəfər qətlə yetirilmiş, 50 min­dən çox əhali isə canlarını qurtarmaq üçün doğma yurdunu tərk edərək qaçqın kimi ayrı-ayrı bölgələrə getmişlər.

1920-ci ildə regionda bolşeviklərin ha­kimiyyətə gəlməsi ilə bu prosesslər başqa bir istiqamətdə cərəyan etməyə başladı. Bolşevik-daşnak birləşmələri minlərlə milli düşüncəli qabaqcıl ziyalını məhv etdi. Cə­nubi Qafqazda Azərbaycan türklərinə qar­şı bolşevik hökumətinin yeritdiyi bu siyasət sonradan dövlət səviyyəsində Azərbaycan türklərinin bu bölgədən etnik təmizlənmə­sinə yönəldildi. II Dünya müharibəsindən sonra sovet hökumətinin Türkiyə ilə mü­nasibətlərinin gərginləşməsindən istifadə edən ermənilər yenə də hərəkətə keçərək Azərbaycan türklərinin bölgədən tamamilə köçürülməsinə nail olmağa çalışırdılar.

1947-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti Azər­baycan türklərinin Qərbi Azərbaycandan köçürülməsi ilə bağlı qərar qəbul etdi və 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min, 1950-ci ildə isə 50 min nəfərin köçürülmə­si nəzərdə tutuldu. Bu qərar nəticəsində on minlərlə Azərbaycan türkü bölgədən köçürüldü, minlərlə soydaşımız yollarda, çöllərdə məhv oldu. Ancaq bu basqılara baxmayaraq, xeyli Azərbaycan türkü öz ata-baba yurdunu tərk etməkdən imtina etdi.

Azərbaycan türklərinin Qərbi Azərbay­canda etnik təmizləməyə məruz qaldığı son faciəli hadisələr sovet imperiyasının çökməsi zamanı baş verdi. Erməni millət­çiləri regionda yaranmış dağıdıcı vəziyyət­dən və başıpozuqluqdan istifadə edərək sonuncu etnik təmizləmə siyasətini tam həyata keçirə bildilər. 1988-ci ildə başla­yan bu deportasiya nəticəsində 1991-ci ildə sonuncu Azərbaycan türkü də bugün­kü Ermənistan (Qərbi Azərbaycan) ərazi­sindən zor gücünə çıxarıldı.

Qərbi Azərbaycan ərazisindən 53 min­dən artıq ailə məcburi qaydada bu ərazilə­ri tərk etməli oldu. 1988-ci ildə Ermənistan SSR ərazisinin 261 kəndindən 200 mindən çox azərbaycanlı qovuldu, onlara məxsus 31 mindən artıq ev içindəki əşyalarla birlik­də ermənilər tərəfindən ələ keçirildi.

Bu gün dünyanın nadir ölkələrindən biri kimi Ermənistan monoetnik bir respub­likadır. Ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı törətdiyi davamlı, sistemli vəhşiliklər isə tarixə insanlığın qara ləkəsi, ermənili­yin bəşəri cinayətləri kimi yazılıb.

Bəxtiyar HƏSƏNOV, AMEA-nın Tarix İnstitutunun Qərbi Azərbaycan tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə doktoru

“Xalq qəzeti”