Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Ona şeirləri toplanmış kitabını görmək nəsib olmadı. Hər ədib üçünsə təzə kitabı dünyaya yeni gələn övladı qədər sevinc bağışlaya bilir. İllah da ki, ana dilimizdə nəşr edilmiş kitabların hələ tək-tək rast gəlindiyi ondoqquzuncu yüzilin ortaları olmuş ola. Tarixin elə dövrü idi ki, artıq əlyazma əyyamları bitir, kitab dövrü getdikcə daha artıq sürət yığırdı.

Zakir "Divan"ının ilk naşiri Mümtaz yox, Mirzə Fətəli ola bilərdi. Yəqin ki, daha əvvəl baş verə biləcək həmin nəşrə, sonra Mümtazın etdiyi kimi, Mirzə Fətəli də müqəddimə yazacaqmış. Bu önsözü yazmaqçün Mirzə Fətəlinin xüsusi hazırlaşmağa da ehtiyacı yoxdu. Zakir şeirlərinin bir çoxunun necə yaranmasına şahiddi, elə şairlə şeirli məktublaşmalarında artıq həmin önsözün tədarükləri vardı. Kitabı buraxmaq niyyəti də qəti idi. Əlyazmasını Qasım bəydən özü istəmişdi, o da sevincək təqdim etmişdi, Mirzə Fətəli "Divan"ı çapa da hazırlayırdı. Sanki bu xeyir işə mane olası heç bir əngəl yoxdu. Bəlkə də Mirzə Fətəli mətbəəsinin buraxacağı nubar kitab elə Zakirin şeirlər toplusu olacaqdı. Çətini litoqrafiya açılmasına icazə almaqdı, onu da vermişdilər. Ancaq Mirzə Fətəli mətbəənin işini başlaya bilmir. Çünki o, icazə almaq ərizəsi ilə müraciət edəndə bir sıra güzəşt və imtiyazlar da istəmişdi. İzin verilsə də, mətbəə işə ona görə başlaya bilmədi ki, Mirzə Fətəli bir sıra güzəştlər istəmişdi, ancaq rüsxət verilmədi, həmin güzəştlər edilmədikdə isə xeyli əlavə məsrəflər yaranacaqdı, odur ki, belə şəraitdə iş görməyi mümkünsüz sayan Axundzadə ilk növbədə maddi imkanların məhdudluğu ucbatından litoqrafiyanı hərəkətə gətirməkdən özü vaz keçdi. Fəqət Qasım bəy Zakirin əlyazması üzərində hələ 1840-cı ildə xeyli işləmişdi. Birincisi, təsnifat aparmışdı, şeirləri mövzularına görə ayırıb sıralamışdı. Şeirlərdə keçən adların əksəri ilə bağlı izahları yazmışdı. Zakirin məcmuəsi o vaxt işıq üzü görsəydi, naşiri yeni bu qəbil kitablar buraxmağa da həvəsləndirərdi, elə Qasım bəyin özünü də ruhlandırıb yeni-yeni əsərlər yazmağa kökləyərdi. Ancaq hər halda Mirzə Fətəli şair dostunun ilk kitabını buraxmağa fürsət tapmadısa da, onun mətbuata çıxmasının - şeirinin "Qafqaz"da dərc edilməsinin səbəbkarı oldu.

1888-ci ildə Aleksey Çernyayevski məşhur "Vətən dili"ni yazır. Həmin dərsliyə Zakirdən də şeirlər daxil etmişdi. Vaxt ötür, Firidun bəy Köçərli "Balalara hədiyyə"ni yazır. Orada da Zakirin şeirləri vardı. "Vətən dili" də, "Balalara hədiyyə" də əslində yeni zaman içində ilk əlifba kitablarımız idi. Onillər keçəcək, Köçərlinin hələ 1912-ci ildə "Balalara hədiyyə"yə daxil elədiyi "Durnalar" yenə məktəb dərsliklərində yer alacaq.

Təcrübəli müəllimlər Çernyayevskinin də, Köçərlinin də Zakir şeirlərini məktəb dərsliklərinə, həm də başlanğıc sinif dərsliklərinə daxil etməsinin bir başqa hikməti də var. Onlar təlimin, tədrisin mahiyyətini gərəyincə bilən, bu işin incəliklərinə bələd insanlardılar. Onlar Zakirin şeirlərini əllərinin altındakı başqa bolluca nümunələrdən ona görə daha münasib saymışdılar ki, bu qoşqularda dilimizin ruhunu daha artıq hiss eləmişdilər. Duymuşdular ki, məhz bu cür aydın, duru, el dilində yazılmış şeirlər balaca uşaqların ürəyinə də, zehninə də daha tez yol tapar.

Zakirlə Mirzə Fətəli imkan düşdükcə ara-sıra görüşürlərmiş də. Ancaq görüşlərinin ən qısa və mütəmadi yolu məktublar idi. O məktublar da indi ayrı bir tarixə çevrilib. Bu şeir-məktublara elə adətkərdə olublarmış ki, onun buna, bunun ona cavabı azacıq ləngiyəndə nigaran qalırmışlar. Bunun elə sadə fərzetmə olmamasının sübutu aşkar izi ilə elə həmin məktublarda qalmaqdadır. Zakir ərklə gileylənir ki, insana dost, həmsöhbət, qonşu dada yetməkçün lazımdır və səndən mənə qızıl-gümüş gərək deyil, elə yazışman dünyaya bərabərdir:

Gözüm yolda qalıb, könül intizar,

Gəlməyir cavab-i namələr səndən.

Aşina, müsahib, yar ü həmsayə;

Kitabətin dəyər mülk-i dünyayə,

Nə hacət istəmək sim ü zər səndən?

Bir zamanlar Mirzə Fətəlinin mənzilində olan əşya itib-batmayıb. Elə köhnə səliqə-sahmanında qalmaqdadır. İnsanın alıb istifadə etdiyi, istəsə qırağa atıb başqa təzəsini ala biləcəyi əşyanın ömrü onun öz ömründən qat-qat uzun ola bilir. İnsan sanki elə öz diri həyatını da zərrə-zərrə bu cansız əşyaya səpərək gedir. Elə olmasaydı, sahibsiz qalan şeylər illər və onillər sonra istər-istəməz yiyəsini yada sala, dil açırmış kimi xatirələri canlandıra da bilməzdi.

Mirzə Fətəlinin masası ortalıqda, o yanda bir kreslo, bu yanda digəri. Onların böyründə divardan köhnə bir güzgü asılıb. Hər günmü, günaşırımı (bilmirik axı Axundzadə güzgüyə çox baxanmış, ya yox) o güzgünün qarşısında Mirzə Fətəli də dayanıb. Bəlkə haçansa bu mənzilə elə Qasım bəy Zakir də qonaq olub, bu güzgüyə o da baxıb, bu masanın arxasında o kreslolardan birində Mirzə Fətəli ilə üzbəüz o da əyləşib.

Masa qalır, masanın yanındakı kreslolar qalır, güzgü qalır, güzgüyə düşən şəkilləri vaxt silib aparıb. Maddi olmayan hesab edilən sözsə zamana ömür kimi asanlıqla təslim olmur. Yenə üz-üzədirlər. Bu, Zakirdir ki, dostuna pərişan-pərişan ürəyini boşaldır:

Piranəsərlikdə mən oldum rüsva,

Düzəlmədi işlər, cana yetdim ta.

Gör nə oyun oldu, əzizim Mirza,

Zakirə. Təqdir-i qəzayə bir bax!

Bu isə zəmanədən elə özü kimi yanıqlı olan dostuna şikayətlənərək dərd bölüşən Mirzə Fətəli:

Ey Qasım bəy, əcəb dövranə çatdıq,

Mərdə indi olmaz baş ü can gərək.

Ancaq Zakirlə Mirzə Fətəlinin üz-üzə olduqları başqa şeirlər də var ki, orada yalnız ikiləri deyillər - üçüncü adam da var. O şeirlərin hər ikisinin ünvanı ortaqdır - Xurşidbanu Natəvan!

Qarabağın son xanı Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu ilə Qasım bəyin qohumluğu öz yerində, ancaq axı bu, Zakir, o, Natəvan idi, bu tərəfdən - ruhca da qan qohumu idilər.

1854-cü ildə, Zakirlə Mirzə Fətəli bu məktubları bir-birinə yazanda Xurşidbanu sözün birbaşa mənasında natəvan idi - taqətsiz, yorğun, yataq xəstəsi idi.

O günlər idi ki, Mirzə Fətəliylə Xan qızı arasında soyuqluq vardı, Zakirsə elə həmin dövrdə Xurşidbanuya əvvəlki çağlardan da artıq minnətdar idi. Çünki həyatının sıxıntılı və dayağa ehtiyacı olan dövründə Natəvandan hər qohumun hər qohuma etməyəcəyi böyük kömək görmüşdü.

Şikəstə Zakirə veribsiz əmək,

Əmək bilməyəni kor etsin nəmək.

Necə ki baqidir həyatı, gərək

Unutmaya xeyir-duadan səni.

İndi Xurşidbanu özü canıyla əlləşirdi. Uşaq dünyaya gətirməkçün gah o, gah bu təbibin qapısını döyən, bir ara Tiflisdə də müalicə alan cavan xanımın səhhətinə dava-dərmanmı, doğru aparılmayan müalicəmi pis təsir edibmiş, vəziyyəti xeyli ağırlaşıbmış.

Bu nisgilli günlərində Qasım bəy ovutmaq, ürəyini oxşamaqçün Xurşidbanuya ardıcıl şeirlər həsr edirmiş və Mirzə Fətəlinin Natəvandan incikliyini bildiyindən belə şeir-məktublardan növbətisini yeyib-içə, yata bilməyən Xurşidbanuyla yanaşı Mirzə Fətəliyə də yollayır.

Bəstər-i möhnətdə bixurd ü bixab,

Kim razı olur ki, çəkəsən əzab?

Ol saqi-yi Kövsər eyləsin siyrab,

Əzizim, daru-yi şəfadan səni!

Mirzə Fətəli Qasım bəyin Natəvanı öyən və Xan qızının ağsaqqal şairə göstərdiyi haqq-sayı ehtiramla dilə gətirən şeirini oxuyunca bunu bir ismarış kimi qəbul edir və yaddaşındakı incikliklərin üstündən çalın-çarpaz xətt çəkir. Amma yəqin ki, "dost arası pak olar" niyyəti ilə üstüörtülü də olsa Natəvanla aralarında olan umu-küsünün haradan törəndiyinə də işarə edir. Belə anlaşılır ki, deyəsən, Mirzə Fətəli Tiflisdən Xurşidbanunun toyuna gələndə ona layiqincə diqqət göstərilməyibmiş və o da çox pərt olubmuş:

Özgə cəfalarım dursun kənarə,

Nə lazım hər birin salım şümarə,

Xeyr işinə onun mən o diyarə

Şad ü xürrəm getdim, qayıtdım bəs xar.

Tarixi öyüd var bu şeirdə - sənə "ata" deyirəmsə, səni əsl dost kimi qəbul etmişəmsə, sənin əziz bildiyin, özünü borclu sandığın kəslə kin saxlamağım düz olmaz, bağışlamalıyam, ona elə sənin kimi alxış deməliyəm:

O qafiyən mənə çox etdi əsər,

Qalmadı könlümdə ondan bir kədər.

Növcavandır, təkdir, İyzəd-i davər,

Eyləsin ömründən onu kamgar.

Və daha bir kübarlıq göstərir, Zakirdən rica edir ki, baş çək, Xurşidbanuya mənim də əvəzimdən dil-ağız elə, söylə ki, ondan şikayətlənməklərimə görə məni əfv etsin:

Mənim də var gərçi bir az günahım,

Sən get hüzuruna, ol üzrxahım.

Söylə ki, ey şahım, ey qibləgahım,

İncimə, gər etdim şikayət izhar.

...Bir payız günü idi, gözlərini dikmişdi göylərə. Lap uzaqlarda görünən durna qatarına baxırdı. Baxırdı və onlarla bir insanla söhbət eləyən kimi dərdləşirdi:

Bir saat havada qanad saxlayın,

Nizam ilə uçan qoşa durnalar.

Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz,

Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa durnalar?

Nə qədər ki əlində qələm vardı, beləcə göyün quşuyla, yerin ağacıyla, budağıyla, yarpağıyla, gülüylə, çiçəyi ilə söhbətləşdi, gözəllərə baxdı, vəcdə gəldi, coşan duyğuları misra-misra şeirlərə çevrildi.

Hər yaradıcının davam eləyən ömrü onun doğurduqlarıdır. Ömür müvəqqətidir, günlərin birində başlandığı kimi bitir. Yaxşılı-yamanlı günlər, o günləri dolduran acılı-şirinli hadisələr qalır dünənin içərisində. Qələm və düşüncə adamını gələcək içərisində də canlı saxlayan yadigar qoyub getdikləri olur. Zakir sıra-sıra qəzəllər, qoşmalar, gəraylılar, təcnislər qoşdu. Onların hamısında çırpınan qəlbi, duyğu dünyası var. Oxuyursan, şairin o zaman yaşadığı hisslər ürəyimizlə həmahəng çırpınır, nəbzimizlə qoşa vurur. Ancaq o qəzəllərdə, qoşmalarda, gəraylılarda, təcnislərdə vaxt görünməyən kimidir. Yəni min il əvvəlin, 500 il qabağın, 300 il öncənin qəzəli ilə 100 il əvvəl yazılmış qəzəl arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Vaxt yalnız dildə hiss edilir. Ancaq Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində silinməz imzasını qoymuş Zakir bunların yanında elə qoşqular da yaratdı ki, onlarda zəmanənin mənzərələri bir güzgüdəki kimi əks olunmaqdadır. O şeirlər də bizə digər tərənnüm şeirləri kimi ləzzət verir. O ləzzəti ki qəzəllərindən, gəraylılarından, təxmislərindən alırıq, bunlardan da alırıq. Ancaq bu şeirlərin hər birinin zamanının saatı qurulub. Bu şeirlər bizə Zakir əyyamlarını lap yaxınlaşdıraraq içindəymişik kimi göstərdiyi sayaq, onlarda bugünə və sabaha aid olan ibrətlər də var.

...İllərin üstünə gələn hər yeni il Qasım bəy Zakiri bizdən vaxtca daha da uzaqlaşdırır. 50-60 il bundan öncə Zakir sanki bizə daha yovuq idi. Qarabağlı qocaman insanlar hələ həyatda idilər. Biri atasından, biri əmisindən, digəri bir qocamandan eşitdiyi Zakirli əhvalatları söyləyirdi. Onların qohumlarından hansılarısa Qasım bəylə əl tutmuşdu, söhbətləşmişdi, eyni məclislərdə oturub-durmuşdular. Xatirələrini söyləyirdilər və Zakir də həmin zamandan XX yüzilə qayıdırdı. İndi o insanlar da keçmişə çevrilib, yeganə etibarlı şahid olaraq Zakiri zəmanəsindən qoparıb bizim günlərə gətirən və sabahlara aparan, hər yeni nəsillə çağdaş eləyən şeirlər qalıb.

Qasım bəy Zakirin fotoları da bizə çatıb, Azərbaycanın müxtəlif nəsil rəssamları da onun portretini yaratmağa cəhd edib. Amma yalnız bəlli fotolarda gördükləri Zakiri rəsmləşdirməyə çalışmayıblar, şeirlərini də oxuyublar, oradakı Zakir çöhrəsini də ən xırda cizgiləriylə görməyə səy ediblər. Əvvəl fotonu əsas götürsələr də, şeirlərinə nüfuz etdikcə fotolara daha az inanmağa başlayıblar. Və ən düzgün çıxış yolunu bunda tapıblar ki, şeirlərində gördükləri Zakirlə fotodakı Qasım bəyi qovuşduraraq onun büsbütün yeni surətini yaradıblar. Elə həmin təhər də bu gün və sabahlarda Azərbaycan insanı Zakirin şeirlərini oxuyandan sonra onu duyğu süzgəcindən necə keçirəcəksə, o cür də görəcək, inanacaq ki, Zakir məhz belə olub.

...O insanlar ki işıq daşıyıcıları, millət çıraqları olublar, yaratdıqlarıyla millətin qəlbində özlərinə əbədi yuva qurublar və həyatları da asan keçməyib, layiq olmadıqları halda min bir əziyyətlə üzləşiblər - sağlıqlarında da, həyatda olmadıqları vaxtlarda da onlara diqqət göstərən, nəvazişini çəkənlərin hər biri ən yüksək hörmətə layiqdir.

Amma Zakirdən söz açılarkən bu gün də, sabah da daim ən başda anılmalı ad Mirzə Fətəlidir. Qasım bəyi simsar, məhrəm, ağsaqqalı sayaraq bəslədiyi doğma münasibət, özünə və ailəsinə göstərdiyi qardaşlıq qayğıları və köməkləri bir yana, ədəbiyyatşünas, söz bilicisi, zövq əhli olaraq da Axundzadənin Zakirə yanaşma və dəyərləndirmələri çox cəlbedicidir. Həm də ilk qiymətvermə olduğu üçün digərlərinə də səmt küləyinə çevrilməsi ilə diqqətəlayiqdir.

Mirzə Fətəli Zakiri də, onun qocaman müasiri Molla Pənahı da çox sevirdi və səbəbsiz deyil ki, litoqrafiyası niyyət edildiyi kimi fəaliyyətə başlasaydı, ilk nəşr etməyi nəzərdə tutduğu məhz bu iki şairin kitabı idi.

Mirzə Fətəli iki güclünü - Vaqiflə Zakiri tutuşdurur, hər birinin məziyyətlərini sadalayır və Molla Pənahın Qasım bəydən daha yaşlı və yolaçan olmasını təsdiqləməklə bərabər Zakirin şeirindəki gözəlliyin daha çox olması qənaətinə gəlirdi: "Əgərçi Molla Pənah müqəddəm ərsəyə gəlib bu fənnidə (şeirdə, poeziyada - R.H.) Qasım bəyə nisbətən rəhnumadır, lakin ləzzət, təsir və mühəssənat-i nəzmiyyə (şeiriyyatın gözəlliyi - R.H.) Qasım bəyin xəyalatında çoxdur". Davam edir və niyə belə yüksək qiyməti verməsini də aydınlaşdırır: "Qasım bəy qafiyatında öz məhbubəsi ilə bir növ müxatibə və mükalimə edir ki, adam valeh olur. Vəqayi və güzarişati (hadisələri, olub keçənləri - R.H.) əhval-i müasirin və ətvari pir ü cavani (müasirlərinin vəziyyətini və cavanların, yaşlıların ömründən keçənləri - R.H.) bir növ elə bəyan edir ki, insan vəcdə və zövqə gəlir. Bütün xəyalatı binəzirdir".

Bəs Mirzə Fətəlinin nəzərincə Zakir Azərbaycan ədəbiyyatında hansı mərtəbədədir? Axundzadəyə görə, Qasım bəyin şeiri o ucalıqdadır ki, insanlara poeziyanın həqiqətən ləzzət qaynağı olduğu həqiqətini inandıra bilir: "Ancaq bunun əşarını oxuyanda müstəmi inana bilir ki, şeir vaqiən ləzzətə bais olurmuş".

Qasım bəy Zakir hansı parçalarısa rahat, hansı hissələrisə səksəkəli həyat yaşayıb və həndir-hamar ömrünə uyğun gələn də bir irs doğurub. Elə bir ədəbi yatır ki, Azərbaycan insanı kitab oxuduqca Zakir mütləq yaddaşında, ürəyində, gözünün qarşısında dikələcək. Zakiri zamanında bu millətə daha yaxın etmək yolunda çalışanların sırasında Hüseyn Əfəndi Qayıbov kimi nurlu bir insan var. "Qafqazda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir" adlı təzkirə düzəldirdi. Qasım bəy Zakirin bütün şeirlərinin tən yarısını təzkirəsinə daxil etmişdi.

Əlbəttə ki, Zakirə bu diqqəti və qayğısına görə Hüseyn Əfəndi Qayıbov təzimə layiqdir.

Şərqşünas alim Adolf Berje zamanında "Qafqaz" qəzetində Qasım bəy Zakir haqqında ilk məqaləni dərc etdirmişdi. Əlbəttə ki, ruhunu alqışlayırıq.

Mir Möhsün Nəvvab - Qasım bəy Zakirə yolunun lap başlanğıcından bələd olan bu ensiklopedik zəkalı misilsiz maarifçi Zakir haqqında məlumatları toplamışdı, öz gördüklərinə başqalarından eşitdiklərini də əlavə etmişdi, şairin ədəbi mirasından seçmə örnəkləri təzkirəsinə salmışdı. Əlbəttə ki, bu zəhmətlər unudulmamalıdır.

Azərbaycanın istedadlı qələm sahiblərinin hər birinə sonsuz istəklə yanaşmış, kitablarında onların haqqında sevərək yazmış Firidun bəy Köçərlinin də bəyəndiyi bütün ədiblər arasında Zakirə münasibəti məxsusi idi. Onun Qasım bəy haqqında yazdığı cümlələrin biri də köhnəlməyib, gələcəkdə də Zakirdən yazacaqların iqtibas edəcəyi sərrast müşahidələrdir. Əlbəttə ki, Firidun bəy də Zakirə həssas və məhəbbətli münasibətinə görə sayğıya layiqdir.

1925-ci ildə Bakıda Qasım bəyin şeirlər toplusunu buraxan söz loğmanımız Salman Mümtaz bu kitaba "Zakirin külliyyatı" adı qoymuşdu, onu küll halında bu millətinki etmək yolunda ilk ən əhəmiyyətli işi yerinə yetirmişdi və ümumi mənzərəsini yaxşı gördüyü ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq bəhrələndikləri və ardıcıllarını bir-bir sadalamaqla onu Məktəb adlandırmışdı: "Bəzi şeirlərində Şah Xətayi, Ruhi, Qövsi, Nişat, Ağa Məsih, Şəkili Süleyman, Aciz və Vidadidən mütəəssir olan Zakir bu gün əlimizdə bulunan vəsiqələrə binaən qəzəllərində Füzuli, mürəbbelərində Vaqif, həcvlərində Ağa Bağır və Fədai təsirində bulunur. Bununla bərabər, Zakir Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir məktəb təsis edərək adlı-sanlı şagirdlər yetirməyə də müvəffəq olmuşdur. Onların görkəmliləri Aşiq, Zəbih, Zuyi, Didə, Qasir, Mirzə Mehdi, Asi, Vəfa, Ləli, Yusifi, Hacı Seyid Əzim və Sabirdir. Əsas, şəkil və fikir etibarı ilə əski "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinin heyət-i təhririyyəsi və o məsləkdə çıxmış digər xırda kitabça və jurnallar, onlarda iştirak edən məzhəkənəvis şair və mühərrirlər belə Zakir məktəbinin müdavimi və pərvəridirlər".

Salman Mümtazın ədəbiyyatımız və millətimiz qarşısında savab əməlləri saysız olsa da, Qasım bəyə özündən əvvəlki və sonrakı araşdırıcıların hamısından seçkin incələməsinə, şairin söz tariximizdəki əsl çəkisi və yerini ədalət və dəqiqliklə nişan verməsinə, Zakirə bir övladca xidmətinə görə ən dərin minnətdarlıq düşür.

Zakirin "son övladı" dəyərli ədəbiyyatşünas alim Kamran Məmmədov (1922-1989) idi. Kamran ustad yalnız Qarabağ ədəbi mirasının vurğunu və kamil araşdırıcısı deyil, bütövlükdə Qarabağ torpağının ən qaynar təəssübkeşi idi və onun ağır xəstə düşərək həyatdan erkən getməsinə səbəb də erməniçiliyin yurdumuza qarşı əvvəlcə mətbuatdan, "Oçaq" kimi zəhərli kitablardan başlanan təcavüzü oldu. Zakirə 28-29 yaşından bağlanan, onun haqqında ilk sanballı monoqrafiyanı yazan, əsərlərini nəşr etdirən Kamran Məmmədov əsəblərini gərən erməni qəsbkarlığının onu iflic edərək sevimli işlərindən ayırdığı son çağlarınacan Qasım bəyə sadiq qalaraq onun tədqiqi və təbliği səmtində bacardığını əsirgəmədi, daim şairin ömür hekayəti ilə bağlı yeni naməlum bilgiləri toplamağa can atdı və axırıncı xidməti də bu idi ki, şairin 200 illiyi yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsinin əsas təşəbbüskarı oldu. Əlbəttə, Zakir anıldıqca həmişə rəhmətlərlə xatırlanmaq haqqını qazanmışlardandır. Nə heyif ki, ədəbiyyatçılarımızın o nəslindən sonra klassiklərimizə övladca yanaşmaq hissi də sozalan kimi oldu.

Vaxtilə Qasım bəy Zakirin yazdıqlarını oxuyub təhlil edən, onun haqqında köhnə qarabağlılardan çox əhvalatları eşitmiş Yusif Vəzir Çəmənzəminli şair haqqındakı yazısına şairin şəxsiyyəti və yaradıcılıq təpərinə tən gələn ünvan qoymuşdu: "Qasım bəy Zakirin inqilab əndişəsi". Yazısının içərisində də Zakiri sadəcə söz ustası kimi deyil, etirazçı, xalqın səsini ifadə eləyən mübariz kimi təsvir edirdi.

Doğrudan da belə imiş. Əvvələn, Zakir həm xatirələrin təsdiqincə, həm də özünün şeirlərində çaparaq verdiyi soraqlara görə, ötkəm, cəsur, qüvvətli bir insanmış. Rzaqulu bəy Vəzirovun xəbərinə görə, polkovnik Miklaçevskinin sərkərdəliyi altında Zaqatalaya gedən atlı qoşunun içərisində Zakir də varmış və bir gün bir ləzgi tüfəngini tuşlayıb Miklaçevskini vurmaq istərkən Qasım bəy at səyirdərək atəş açılmadan ləzgini tutub əsir etmişdi. Şahidin nəql etdiyini və qorxmazlığını şeirində Zakir özü də təsvir edir:

Mən özüm də bir gün çıxdım cövlana,

Göz dəyməsin, yolum düşdü o yana.

Bir tüfəngli ləzgi mərd ü mərdana

Tutulub əlimdə oldu giriftar.

Rah-i müsibətdə keçmişəm candan,

Müxənnəsdir qorxan bir qaşıq qandan.

Ehtiyatım yoxdur paşadan, xandan,

Analar doğubdur şir ü nər məni.

O satiralar, o həcvlər, o məktublar ki Zakir zəmanəsinin vaqiələrini əks etdirirdi, onların heç biri səbəbsiz yaranmayıb və bunlar sadəcə dövrün ədəbi xronikası deyil, bilavasitə şiarin özünün yaşadıqlarıdır, ondan keçən zəmanədir.

...Qasım bəy Zakir köklü-köməcli bəy idi və o zaman Qarabağda da, digər xanlıqlarda da bəylər az deyildi, ancaq bəydən bəyə də fərq vardı. Zakir bəylik məqamının ona verdiyi imtiyazlardan heç vaxt özünü başqalarından seçdirmək, xüsusən də üstün tutmaqçün istifadə etməzmiş. Köhnə qarabağlılardan yaddaşında bu da qalmışdı ki, əkin-biçin vaxtı Qasım bəy dönüb olarmış adi kənd adamı, Xındırıstanda əkini sulamaq məqamı yetəndə özü də bel götürüb arx qazar, qoyun qırxımı vaxtı əsla əmr etməz, göstəriş verməz, qolunu çırmalayaraq o da eyni işi görərmiş. Bir çox bəylər, varlılarsa belə deyildilər axı! Özlərini ağa kimi aparar, rəiyyətdən bir baş uca olmalarını elə təbii hal kimi, bütün davranışlarında ortaya qoyarmışlar.

Bu əhvalatı Zakir məftunu mərhum alimimiz Kamran Məmmədov söyləyirdi və bu danışdıqlarını daha yığcam şəkildə yazıya da almışdı. Deyirdi ki, bunu 1954-cü ildə, özünün də cavan vaxtında, artıq yaşı yetmişə çatmış bir qarabağlıdan eşidib, onasa həmin söhbəti 1934-cü ildə 97 yaşında vəfat etmiş atası, göytəpəli Hüseyn kişi nağıl edibmiş.

Göytəpə camaatı naçar qalıbmış. Bəy arxın qabağını kəsərək suyun səmtini öz əkin sahələrinə yönəldibmiş. Kənd adamı anlayırmış ki, bəyin beli yuxarılara bağlıdır, hökm sahibləri ilə əlaqələri var, gedib hökumətə şikayət etməklə müşkül həll olan deyil, onsuz da nəticədə yenə bəy deyən olacaq. Ona görə köməkçün Qasım bəyə üz tuturlar. Zakir də həmin bəyə yaxşı bələdmiş, bilirmiş ki, bu həpənd sözlə-filanla düzələn, islah olası adam deyil. Ona görə təklif edir ki, şikayətə lüzum yoxdur, birləşin, qalxın ayağa, bəy görəndə ki, hamınız bir yerdəsiniz, məcbur qalacaq, siz deyəni eləyəcək. Camaat elə Zakir deyən kimi birləşib qalxır, gedib zorla arxın səmtini dəyişir, suyu öz əkinləri sarı döndərirlər. Bəy və onun adamlarına camaatın bu dikbaş hərəkətinə gendən baxmaq qalır. Yəni Zakir yalnız şeirləriylə deyil, elə şəxsiyyəti ilə də insanları səfərbər etməyə, ardınca aparmağa, haqq uğrunda mübarizəyə yönəltməyə qadirmiş.

...XIX yüzildə dünyanın çox yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da poçt işi, məktublaşma ənənəsi geniş yayılmışdı. Ziyalılar, yazı-pozu bilənlər bir-birinə tez-tez məktub yollayardılar və indi üstündən zaman keçəndən sonra həmin yazıları qaldırdıqca şahid olursan ki, insanlar bir-birinə kağız göndərməyə bir çox hallarda yalnız elə quruca hal-əhval tutmaq girəvəsi kimi baxmayıblar. İstər dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşamış yazıçıların, alimlərin, düşüncə adamlarının, ziyalıların, istərsə də bizim özümüzün seçkinlərimizin məktublarını oxuduqca şahid kəsilirsən ki, onların hərəsi bir əsərdir. O məktublarda yalnız həmin insanların şəxsi hissiyyatı, fərdi qayğıları əks olunmayıb. O məktubların hər birinin sətirlərində səciyyəvi əlamətləri ilə dövr da yaşamaqdadır.

Zakir də çox adamla məktublaşıb. Həm müxtəlif ünvanlara rəsmi məktublar göndərib, həm də ayrı-ayrı insanlara kağız yazıb. Ancaq nəsrlə, elə hamı kimi yazdığı məktublardan savayı onun şeir-məktubları sayca elə çox olub ki, "Divan"ında ayrıca bölməyə çevrilib. Şeirin bir gücü də budur ki, Zakirin nəsrlə yazdığı digər məktublarından, təəssüf ki, bizə bir-ikisi gəlib çatıbsa, şeirli namələrinin təqribən hamısı əldədir.

Zakir şeirlə yazdığı məktubların hansılarısa elə adi qaydada zərfə qoyaraq poçtlamı, ya bir gedənləmi göndərib. Ancaq elə mənzum məktubları da var ki, onları bəlli adamların adına yazsa da, şəxsən göndərməyi heç ağlına gətirməyib. Başqa şeirləri kimi, o məktubları da el içərisinə çıxarıb, o biri şeirləri kimi, bunlar da yayılıb, çatası adamına da yetişib, şairin məqsədinə uyğun olaraq da tək həmin şəxs deyil, hamı tərəfindən oxunub. O vaxt Qasım bəyin əslində sabaha göndərdiyi məktublar olan o namələr indi bizi şairin yaşadığı təlatümlü günlərə aparan bələdçilərdir.

İsmayıl bəy Qutqaşınlıya, Baba bəy Şakirə, İbrahim bəy Azərə, knyaz Xasay xan Usmiyevə, Gövhər Ağaya, Əli bəy Fuladova, Rus vələhdinə, Mirzə Mehdiyə, Məhəmməd bəyə, Bəylər bəyə, Əta xana, Mixail Kolyubakinə, Qarabağ qazisinə və daha neçələrinə yazıb. Bəzilərinə bir yox, bir neçə kərə. Hər məktubda bir ovqat var. Hansılarındasa Zakir ürəyini açır, məsləhətləşir, gördüyü yaxşı-yamandan bəhs edir, dərd, fikir bölüşür, hansılarındasa qəzəblidir, qarşı tərəfi ittiham edir, qınayır. Qasım bəy Zakirin mənzum məktublarını oxuyanda sanki o dövrün qəzetlərini vərəqləyirsən. Qarabağ həyatının ağlı-qaralı olmuşlarının hamısının həmin məktublarda əks-sədası var.

Mirzə Fətəliyə göndərdiyi məktublardan birinin üstünə sərlövhə də qoyub: "Vilayətin məxşuşluğu haqqında", yəni Qarabağdakı qatışıqlıqlar barədə.

Xəbər alsan, bu vilanın əhvalın,

Bir özgədir keyfiyyət-i Qarabağ.

Həqdir, bundan əqdəm görübsən sən də

Yoxdur o qaidə, o qanun sayaq.

Şikayətlənir - o, bir qədər əvvəlki vaxtı da görüb. Qayda-qanunun, nizam-intizamın var olduğu çağlara da şahiddir. Amma indi Qarabağda baş verən qatışıqlığın səbəbi ayrı-ayrı insanların cızığından çıxması, qayda-qanuna məhəl qoymaması, xalqa hərəsinin öz məkri çatan qədər əzab-əziyyət verməsidir. Zakir onların birini də bağışlamır. Həm də mücərrəd yazmır, Dədə Ələsgərdəki kimi "adını demirəm, filankəsin filanı" söyləmir, suçlunun birbaşa adını çəkir, bununla da həmin adamcığazlara daha silinməyəcək damğasını basır, onlarabənzərlərə eyhamını edir, bəri başdan qaxıncını vurur ki, farağat durun, siz də bu kökə düşə bilərsiniz, qələm də, söz də müntəzirdir, sabah bunlara tay bir başqası burcudanda onun da qabağına çıxan bir ayrı qələm, bir başqa Zakir olacaq, o da deşici misraları ilə qamçılayacaq, baisin şəcərəsinə bağlı insanları da gələcəkdə başıaşağı edəcək, tarixləşdirəcək:

Görsən tanımazsan Yarımsaqqalı,

Çıxıb əndazədən dövləti, malı.

Xandəmirov çaldı-çapdı mahalı,

O ki tutub özün keçəl qurumsaq.

Xandəmirov çar məmuru idi, əlində səlahiyyət olan adamdı, "burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə" deyib haqsız əməlləriylə camaatı cana doydururdu. Onun sümüyü də çoxdan çürüyüb gedib. Vaxtilə onun əziyyət verdiyi adamların da hamısı həyatdan köçüb. Ancaq şeir yaşayır, imkan vermir ki, müddətlər öncə mahalı çalıb-çapmış, elə-elata qənim kəsilmiş Xandəmirov ölüb getsin. Onu hər gün təzədən öldürmək üçün diri saxlayır.

Əgər xəbər alsan Molla Səfini,

Oğru-dürüst qarışdırıb kefini.

Dilimizdə oturuşmuş "molla" kəlməsi "mövlana" sözünün müxəfəfidir. Azərbaycanda və müsəlman Şərqində mollaya əskilərdən üzü bu yana sadəcə hüzr məclislərini yola verən din adamı kimi baxmayıblar. Onu münsif, haqqı, ədaləti tənzimləyən kimi görüblər. Ancaq o yerdə ki bu cür adamlar elə olmaq əvəzinə tərəzinin gözünü əyməyə başlayıblar, bir Zakir hökmən meydana çıxaraq onların cəzasını verib. Molla Səfi də, bir zamanlar kəf gəldiyi adamlar kimi, çoxdan həyatda yoxdur. Ancaq o da Zakirin basdırılmağa qoymadıqlarındandır. Bu şeir varsa, bu misralar oxunmaqda davam edirsə, Molla Səfi canını necə qurtara bilər?! O misralar var olduqca həm Molla Səfini, həm də o cür zatıqırıqları, haqqa zor etmişləri xortladacaq, belələrini başqalarından daha əvvəl onlara görə xəcalət çəkməkdə davam edən törəmələri töhmətləyəcəklər ki, niyə bizə belə ağır mirası və qarğanmış adı miras qoyub gedibsiniz.

Həq bilir ki, beli şallı hacılar

Zəhrimartək xalqın ağzın acılar.

Qasım bəy Zakir belə yazırdı və o vaxt onun misralarına xalqın ağzını acı edənlər, gününü qara əsgiyə bükənlər düşürdü. Bu isə həmin adamların özlərinin ağzının bütün gələcək boyu acı olacağının amansız hökmü idi. İlahinin, ən Ali Qələm Sahibinin sözə və qələmə bəxş etdiyi qüdrət elə budur - həm yazanı yaşadır, həm də yazanın sevdiyi və sevmədiklərini.

Mirzə Fətəliyə göndərdiyi, Qarabağdakı vəziyyəti təsvir eləyən və 60 bəndə yaxın olan bu mənzum məktub bir sənədli film kimidir. Qarabağın, kənd-kəsəyin ictimai-siyasi həyatını əyan edən bir kitab kimidir.

Və bütün bunları yazandan, ifşa etdiyini ifşa, biabır etdiyini biabır edəndən sonra Qasım bəy bəhs etdiklərinin hələ vilayətdə baş verənlərin cüzi bir hissəsi olmasını vurğulayaraq Axundzadədən rica edir ki, bütün bunlar öz aramızda qalsın:

Gəl ki, vilayətdə çox idi əhval,

Müyəssər olmadı şərh edim əlhal.

Bir parasın yazıb eylədim irsal,

Amma nə diş bilsin, nə də ki dodaq.

Ancaq dil də bilib, dodaq da bilib, bütün aləm də agah olub. Çünki iki məslək qardaşı arasında olan belə dərdləşmələr millət qarşısında hesabat demək idi:

Dərdbilməzlər qınar məni, heç deməz

Dərd ilən doludur döşüm, ağlaram.

Çərxin sitəmindən, dövrün zülmündən

Tökülər dəmbədəm yaşım, ağlaram.

Bu misralar Zakirinki deyil, bir el dastanındandır. Kim ki xalqa, yurda təmənnasız məhəbbət bəsləyir, ona ürəkdən xidmət edir, xalq heç vaxt bunu unutmur, mütləq əvəzini verir. Qasım bəy el adamı, xalqın canıyananıydı. Və xalq o minnətsiz sevginin mükafatını Zakirin adına bağladığı bir dastanla qaytardı. Azərbaycanın az bilinən, amma bilinməsi gərək olan dastanlarından birinin adı elə "Zakir"dir. O dastanı XIX yüzilliyin sonlarında, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan boyu el məclislərində aşıqlar, nağılçılar söylərdi. XX əsrin ortalarında el sözümüzün qayğıkeşlərindən olan Məmmədhüseyn Təhmasib o çağın qocaman aşıqlarının dilindən həmin dastanı yazıya da almışdı. İçərisində bizim köhnə məhəbbət dastanlarına xas olan məhəbbət də var, macəralar da var, elə gerçəkdən Qasım bəyin başından keçənlər də. Ancaq dastan dilinin hənginə uyğun olaraq burada Zakirin ömrünün əhvalatları müəyyən qədər dəyişdirilib. Gerçəkdə Qasım bəyi Bakıya sürgün etmişdilər və burada da bir neçə ay qaldı. Amma dastanda onu Nargin adasına sürgün edirlər və ömrünün yeddi məşəqqətli ili orada keçir. Dastanda Qasım bəyin təmas qurduğu, qəlbən bağlı olduğu insanların surətləri də sıralanıb. Adı çəkilmir, amma o dastanda Mirzə Fətəli də "görünür", şairin Gürcüstanda yaşayan dostu kimi təqdim olunur və dastan öz dilinə müvafiq olaraq onun qiymətini də verir: "O, bütün biliklərin açarını cibinə qoymuş bir insan idi".

Azərbaycan el ədəbiyyatının ən dəyərli incilərindən olan "Zakir" dastanı, heyiflər ki, çoxdandır unudulan kimidir. Bu, dastanların taleyidir. Müəyyən bir zamanda yaranırlar, hansısa vaxtda üzə çıxırlar, qabarıb-çəkilən dəniz kimi haçansa dildə, ağızda dolaşırlar, sonra sanki yaddaşların alt qatına keçirlər. Amma yenə vaxtı gəlir, təzədən qayıdırlar, yenə sevilirlər.

İndi o "Zakir" dastanı da, ona bənzəyən bir başqası - "Vaqif" dastanı da sanki unudulan kimidir. Ancaq Qasım bəy özü - elin yaratdığı o dastandan daha ucalarda dayanan Xalq Adamı və Xalq Şairi Zakir gərək heç vaxt yaddaşın alt qatında olmasın, həmişə göz önündə dikəlsin. Çünki onun şeirlərində yalnız köhnə zaman yox, bu gün də var, gələcək də.

Qasım bəy Zakir kimi həyatı da, yaratdıqları da dastana bənzəyənlərin unudulmamaq, həmişə dastan kimi yaşamaq və yaddaşın üst qatında olmaq həm xoşbəxtliyi, həm də haqqıdır!

6 sentyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV, akademik

“525-ci qəzet”