Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) aparıcı elmi müəssisələrindən biridir. AMEA-nın 80 illik yubileyi çərçivəsində AzərTac-ın müxbiri Əlyazmalar İnstitutunun direktoru akademik Teymur Kərimli ilə söhbətləşib. Direktor Azərbaycan əlyazmasının qədimliyinə diqqət çəkib, institutun tarixindən, bugünkü fəaliyyətindən və nəzərdə tutulan planlardan danışıb.

Azərbaycan əlyazmasının tarixinin çox qədim olduğunu və Qobustan qayalarındakı təsvirlərə gedib çıxdığını vurğulayan akademik Teymur Kərimli deyib: “Eramızdan əvvəl 10-cu minillikdən başlayaraq bu qayalarda həkk edilmiş insan və heyvan təsvirləri, petroqliflər Azərbaycan əlyazmasının, eləcə də mədəniyyətimizin qədimliyindən xəbər verir.

Təsadüfi deyil ki, arxeoloqlar Qobustan ərazisindən tapılmış insan sümüklərini tədqiq edərkən kəllə sümüyünə əsasən onların müasir türklərin əcdadı olduğunu müəyyənləşdiriblər. Bu onu göstərir ki, Azərbaycan əlyazmasının tarixi 12 min il əvvələ gedib çıxır. Digər tərəfdən, VI əsrdən başlayaraq Orxon abidələri üzərində runik yazılara da Azərbaycan əlyazmasının əcdadı demək olar”.

Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin təşkilindən sonra əlyazmaların toplanması işinə başlanılıb

“Əlyazmalar İnstitutunun tarixi 1924-cü ildən başlayır. 1923-cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti təşkil edilmişdi ki, onun da əsas işi Azərbaycana aid qədim mədəniyyət nümunələrini, əlyazmaları, müxtəlif əsərləri toplamaq idi. Görkəmli yazıçımız Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin rəhbərliyi ilə xeyli əlyazma toplanmışdı. 1945-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası təşkil edildikdən sonra Ədəbiyyat İnstitutunun nəzdində Əlyazmalar şöbəsi də yaradılır. Həmin vaxt şöbədə iki mindən artıq əlyazma, şəxsi arxivlər var imiş. Bu arxivlərin, əlyazmaların əsasında bizim böyük alimimiz Məmmədağa Sultanovun təşəbbüsü ilə 1950-ci ildə şöbə ayrılır və Respublika Əlyazmalar Fondu yaradılır. Fond getdikcə zənginləşdirilirdi. Orada əlyazmaların həm transfoneliterasiyası, həm də tədqiqi ilə məşğul olan alimlər var idi. Ulu Öndər Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycana rəhbərlik etməyə başlayarkən məhz həmin alimlər respublika Əlyazmalar Fondunun instituta çevrilməsi təşəbbüsünü irəli sürmüşdülər”.

Ulu Öndərin böyük dəstəyi

Akademik Teymur Kərimli qeyd edib ki, Əlyazmalar İnstitutunun yaradılması ilə bağlı təkliflər Moskvada kəskin etirazla qarşılanmışdı. “Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini olarkən bu müraciətlər təkrar edildi. Bütün etirazlara, maneələrə baxmayaraq, 1986-cı ildən Azərbaycanda Əlyazmalar İnstitutu fəaliyyətə başladı. İnstitut o zaman Rəyasət Heyətinin binasında birinci mərtəbədə şəraitsiz bir yerdə yerləşirdi. Hazırda institutun yerləşdiyi binanın verilməsi də Ulu Öndər Heydər Əliyevin dəstəyi sayəsində mümkün olub. Digər məsələ isə Əlyazmalar İnstitutunun kimin adına olması ilə bağlı idi. Bəziləri belə bir fikir irəli sürdülər ki, instituta XX əsrdə böyük əlyazma kolleksiyası olan Salman Mümtazın adı verilsin. Amma yenə də Ümummilli Lider belə bir məntiqi fikir irəli sürdü ki, əgər Ədəbiyyat İnstitutu Nizami Gəncəvinin, Dilçilik İnstitutu İmadəddin Nəsiminin adınadırsa, Əlyazmalar İnstitutu da Məhəmməd Füzulinin adına olmalıdır. Bu, əlbəttə, yekdilliklə qəbul olundu. Bu gün mən çox fəxrlə deyə bilərəm ki, Əlyazmalar İnstitutunun indiki səviyyəyə çatmasında Ulu Öndərin çox böyük zəhməti, çox böyük qayğısı, diqqəti olub”, - deyə akademik vurğulayıb.

Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq eksponat var

Hazırda Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq eksponatın qorunduğunu bildirən direktor qeyd edib ki, həmin eksponatların 12 mindən çoxu ərəb əlifbası ilə yazılmış türkcə, farsca, ərəbcə əlyazmalardır və bütün bunlar elmi müəssisənin əməkdaşları tərəfindən tədqiq edilir. Eksponatlar sırasında, həmçinin Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, yer alıb.

Nizami “Xəmsə”sinin elmi-tənqidi mətni təkmilləşdirilir

Müsahibimiz AMEA-nın digər elmi müəssisələri kimi Əlyazmalar İnstitutunun da akademiyanın 80 illiyinə töhfələri olduğunu bildirib: “İnstitutumuzda Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sinin çox qiymətli nüsxələri var. Dahi şairin yubileyi münasibətilə qəbul olunmuş qərara əsasən, onun “Xəmsə”sinin elmi tənqidi mətni tərtib olunmalıdır. Artıq üç cild hazırdır və biz onun nəşrini gözləyirik: “Sirlər Xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun” poemalarının elmi-tənqidi mətni hazırdır”.

İnstitutun beş qiymətli əlyazması UNESCO-nun Dünya yaddaşı reyestrinə daxil edilib

Direktor vurğulayıb ki, institutun ən böyük uğurlarından biri buradakı 5 qiymətli əlyazmanın UNESCO-nun Dünya yaddaşı reyestrinə daxil edilməsidir. Bunlardan biri Əbu Əli ibn Sinanın “Qanun fi-t-tibb” (“Tibbi qanun”) əsəridir (II cild). Tibbə və farmakologiyaya dair ərəb dilində yazılmış bu risalə 1143-cü ildə, müəllifin ölümündən 104 il sonra Bağdadda nəsx xətti ilə köçürülüb. Dünyada qədimliyinə görə ən nadir nüsxələrdən biridir. Rüstəm Curcaninin “Nizamşahın ehtiyatları”, Əbu Əl-Qasim Əl-Zəhrəvinin “əl-Məqalə əs-Sələsun” əsəri də reyestrə salınıb. Bunlar tibbə aiddirlər. “əl-Məqalə əs-Sələsun” əlyazmasında o zaman istifadə olunmuş cərrahiyyə alətlərinin də təsviri yer alıb. Məhəmməd Füzulinin anadilli “Divanı”nın Bakı nüsxəsi və Xurşidbanu Natəvanın “Gül dəftəri” də reyestrə daxil edilmiş əlyazmalar sırasındadır.

“Beynəlxalq əlaqələrimiz çox genişdir. İnstitutumuz Böyük Britaniyanın Kembric Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən İslam Əlyazmaları Assosiasiyasının üzvüdür. Həmçinin Beynəlxalq Əlyazmalar Komitəsinin üzvüyük. Eləcə də bir çox ölkələrlə bizim əlyazma mübadiləsi olur. Bu, elektron formatda həyata keçirilir.

Əlyazmalar İnstitutunun tarixinin ən parlaq səhifəsi məhz Azərbaycanın öz müstəqilliyini əldə etməsindən sonra açılıb. Müstəqilliyimiz əldə olunandan sonra biz öz tariximiz, mədəniyyətimiz üçün önəmli olan kataloqları tədqiq etmək üçün ölkələrə gedə bilirik. Məsələn, bizim mərhum əməkdaşımız tarix elmləri doktoru Fərid Ələkbərli Vatikanda uzunmüddətli ezamiyyətdə olmuş, Azərbaycana aid əlyazmaların kataloqunu hazırlamış, onların surətlərini ölkəmizə gətirmişdi. Həmin əsərlərdən Sürurinin “Divanı”nı, Seyid Yəhya Bakuvinin oğlu Şeyx Əlinin həyatından bəhs edən “Mənaqibi-Şeyx Əli Səməqrəndi” əsərini, XVII əsr müəllifi Baba Həsən bin Məhəmməd Şirvaninin “Ketab be şəcarə və şomare min nücum” risaləsini qeyd etmək olar.

Həmçinin xaricdə yaşayan həmvətənlərimiz, dostlarımız bizə kömək edirlər”.

Qeyd edək ki, 2015-ci ildən etibarən Əlyazmalar İnstitutu beynəlxalq əlaqələrini genişləndirməkdədir. Hazırda institut Mərakeş Krallığının Milli Kitabxanası, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Kral Əbdüləziz adına Tədqiqat və Arxiv Fondu, Daşkənd Dövlət Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universiteti, Misir Milli Kitabxanası və Arxivləri, Türkiyənin Süleymaniyyə Kitabxanası, Xoca Əhməd Yasəvi adına Beynəlxalq Türk-Qazax Universiteti, Sarayevo Tarix Arxivi, Bosniya və Hersoqovinanın Milli və Universitet Kitabxanası, Bosniya və Hersoqovinanın İslam Cəmiyyəti nəzdində Qazi Xosrov bəy Kitabxanası, Türkiyənin Ərdəhan Universiteti, Daşkənd Dövlət Şərqşünaslıq İnstitutu ilə əməkdaşlıq edir.

Ərəb əlifbasında bütün xətt növlərini oxuya bilən mütəxəssis çox azdır

Akademik Teymur Kərimli ilə söhbətimizdə gənclərin əlyazmaların tədqiqinə münasibətinə də nəzər salmağa çalışdıq. Onun sözlərinə görə, əlyazmaları oxumaq, bu sahədə püxtələşmək üçün illər sərf etmək lazımdır. “Bizim sahəyə yalnız bu işə fanatikcəsinə vurulmuş adamlar gəlirlər. Əlyazmanı oxumaq çox çətindir, çünki orada müxtəlif xətt növləri var. Bunları öyrənmək üçün illər lazımdır. Məsələn, orta əsrlərdə sufizm çox geniş yayılmışdı; mürşidlər, şeyxlər, müridlər var idi. Belə bir deyim var: çilə çıxarmaq. Çilə farsca “çehel” sözündəndir, 40 deməkdir. Mürid mürşidin rəhbərliyi altında 40 il işləyərdi ki, özü mürşidə çevrilə bilsin. Bu baxımdan müasir dövrdə əlyazmaşünaslıqda ustadın rəhbərliyi altında heç olmasa 5-6 il işləyib təcrübə toplamaq gərəkdir.

Elə mütəxəssis yoxdur ki, bütün xətləri oxuya bilsin. Bunun üçün biz bu işi sevən gəncləri Türkiyəyə ezam edirik. Orada bütün xətləri oxuyan mütəxəssislər var. Əlyazmaların oxunmasının çətinliyi ilə bağlı bir məsələni də qeyd edim. Biri var bədii əsər ola, biri də var orta əsrlərə aid müxtəlif sənədlər, qeydiyyat, vergi haqqında stenoqrafik təsvirlər. Bunları tərtib edənlər xətt salmamışlar. Yəni o dövrün məmuru dəftər əlində kəndi gəzir, qeydlərini aparırdı, onun hər hansı xətt salmaq fikri yox idi. Günümüzə çatan bütün bu mətnləri oxumaq, təbii ki, çətindir”.

Əlyazmalar elektronlaşdırılmasa, onları gələcək nəslə çatdırmaq çətin olacaq

Akademik Teymur Kərimli bildirib ki, institutun ən mühüm işi əlyazmaların elektronlaşdırılmasıdır. “Əlyazma elektronlaşdırılmasa, zaman keçdikcə o istifadə edildikcə məhv olub gedəcək. Ona görə əlyazmaları biz xüsusi mikroiqlimi olan fondda saxlayırıq. Orada həm temperatur, həm rütubət tənzimlənir, vaxtaşırı müəyyən dərmanlama işləri aparırıq ki, həşəratlar əlyazmaları məhv etməsin. Bərpa laboratoriyamız var. Azərbaycanda yeganə əlyazma bərpa laboratoriyası Əlyazmalar İnstitutundadır. Başqa yerlərdən də əlyazma bərpası lazım olanda bizə müraciət edirlər. Biz də şübhəsiz, onlara kömək edirik ki, əlyazmalar gələcək nəslə bütöv şəkildə çatsın. Müasir səviyyədə elektronlaşdırma, elə həmin əlyazmanın özü deməkdir. AMEA prezidenti akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə bizə yeni bir əlyazma surəti çəkən aparat verilib. Biz ondan səmərəli istifadə edirik.

Güman edirəm ki, Azərbaycan əlyazmasının mühafizə olunub gələcək nəslə bütöv şəkildə çatdırılmasında bu işin çox böyük əhəmiyyəti olacaq”, - deyə akademik Teymur Kərimli fikrini yekunlaşdırıb.