Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

AMEA-nın Folklor İnstitutunda Elm Gününə həsr olunmuş “Mətn və kontekst münasibətləri işığında folklor toplayıcılığının aktual problemləri” mövzusunda elmi seminar keçirilib.

Tədbiri giriş sözü ilə institutunun direktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hikmət Quliyev açıb. Bildirib ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel 2018-ci il tarixli Sərəncamına əsasən ölkəmizdə hər il 27 mart tarixi “Elm Günü” kimi qeyd olunur. Elm Gününün təsis edilməsi, elmi fəaliyyət sahəsində çalışan alim və mütəxəssislərin əməyinin qiymətləndirilməsi, elmin təbliği və təşviqi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Alim qeyd edib ki, bu il həm də ölkənin ali elmi təşkilatının – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının təsis edilməsinin 80 ili tamam olur. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının ölkədə elmin inkişafı, bu sahədə fəaliyyətin təşkili və yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında rolunu nəzərə alaraq, Akademiyanın 80 illik yubileyinin keçirilməsi barədə Sərəncam imzalayıb. Bununla əlaqədar olaraq, AMEA-nın elmi müəsissə və təşkilatlarında həm 80 illik yubileyə, həm də Elm Günü həsr olunmuş silsilə tədbirlərin keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Bugünkü elmi seminarın da Elm Gününə həsr olunduğunu qeyd edən alim, müzakirə olunan məsələlərin folklorşünaslıq baxımından aktuallığını diqqətə çatdırıb. Dosent Hikmət Quliyev qeyd edib ki, folklorşünaslığın təməli xalqdan folklor nümunələrinin toplanılmasından başlayır. Lakin toplama fəaliyyəti elmin nəzəri-metodoloji bazası ilə birbaşa bağlıdır. Filoloji folklorşünaslıq rakursundan yanaşdıqda folklor yalnız sözlü mətndən, keçmiş haqqında yaşlıların təsəvvür və xatirələrindən ibarətdir. Lakin folklora müasir elmi-nəzəri yanaşmanı özündə ehtiva edən sosial-antropoloji folklorşünaslıq baxışlarına görə, xalq biliyi dinamik təbiətə malikdir. Bu baxımdan folklor verbal və qeyri-verbal olmaqla kollektiv düşüncə, davranış, inanc və s.-ni özündə birləşdirən xalq yaradıcılığıdır. Odur ki, bu gün elmi seminarda müzakirə edəcəyimiz məsələ – “mətn və kontekst münasibətləri işığında folklor toplayıcılığının aktual problemləri” folklorşünaslığın fundamental elmi problemlərindən biri olmaqla yanaşı, müxtəlif aspektləri – söyləyici, mətn, auditoriya, performans və s. kimi məsələləri ehtiva edir.  

Daha sonra Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsi şöbəsinin müdiri filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İlkin Rüstəmzadənin “Nağıl mətnlərinin kontekst əlaqələri” mövzusunda məruzəsi dinlənilib. Məruzədə qeyd olunub ki, folklor mətnlərinin canlı halı ilə ifa prosesində öyrənilməsi son illər geniş vüsət alıb, araşdırmalar mətni yaradan faktorların axtarışına köklənib. Əsası antropoloq Bronislav Malinovski tərəfindən qoyulan bu yanaşma Amerika folklorşünaslığında nəzəri və metodoloji cəhətdən əsaslandırılmış yeni bir istiqamətə çevrilib. Hər bir mətn özündə az və ya çox dərəcədə də olsa ifa olunduğu kontekstlə bağlı məlumatları əks etdirir və mətnin xüsusiyyətləri həmişə kontekstlə şərtlənir. Kontekst əlaqələri dedikdə mətnin ifa xüsusiyyətləri, dinləyicilərin tərkibi, auditoriyanın mətnə münasibəti, söyləyicinin jestləri, mimikaları, əl hərəkətləri nəzərdə tutulur ki, bu kimi məlumatlardan məhrum yazıya alınmalar folklor mətninin elmi dəyərini azaldır.

Məruzəçi kontekst əlaqələrinin ifanın konteksti, folklor-mətn kontinuumu, mətnin mövcud olduğu mədəni-etnoqrafik mühitlə əlaqəsi kimi fərqli növləri olduğunu bildirib və ifanın konkteksti haqqında ətraflı bəhs edib. İfanın kontekstinin mətnin ifa olunduğu zaman və məkanla kontekstual əlaqə, mətnin məzmununun söyləyici ilə kontekstual əlaqə şəklində üzə çıxdığını qeyd edən İ.Rüstəmzadə Qarabağdan toplanmış nağıllardan gətirilmiş nümunələr əsasında fikrini isbatlamağa çalışıb.

Yekunda vurğulanıb ki, bu gün folklor toplularında çap olunmuş yüzlərlə atalar sözü, bayatılar, digər nümunələr kontekstə dair məlumatlar əks olunmadığı üçün onların təhlilində bir sıra çətinliklər ortaya çıxır. Belə hallarla qarşılaşmamaq üçün kontekstə dair məlumatların toplanması və tərtib zamanı mətnə əlavə edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məhz kontekst əlaqələri sayəsində folklor mətni quru təsir bağışlamır, mətnin kommunikativliyini öyrənmək üçün geniş imkanlar açır.

Sonra Dədə Qorqud şöbəsinin aparıcı elmi işçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Xuraman Kərimova “Folklor toplayıcısı və folklor mətni” mövzusunda məruzə edib. Bildirib ki, Azərbaycan folklorunun toplanması və nəşri milli mədəni irsin qorunması işinə bir xidmətdir. Bu işin yerinə yetirilməsində söyləyici, toplayıcı və tərtibçinin xüsusi rolu var. Lakin düşünürük ki, ən ciddi məsuliyyət toplayıcının üzərindədir. O, prosesi başladır: söyləyici mətni özünəməxsus tərzdə söyləyib keçir, toplayıcı söylənilən mətni dinləyir, səs yazısını texniki vasitələrlə qeydə alır. Bu işin ilk mərhələsidir. Qeydə alınmış söyləmə materialının yazıya köçürülməsi toplayıcının işidir və həmin mətn toplayıcının yazıya köçürdüyü şəkildə rəsmiləşir. Deməli, toplayıcının bu sahə ilə bağlı bilməli və bacarmalı olduğu ciddi məsələlər var. “Mətnin dinlənilməsi, mənası aydın olmayan sözlərin, eləcə də mətnlə bağlı yaranmış digər sualların aydınlaşdırılması, pasportlaşdırma və s. toplayıcının toplama prosesi zamanı görməli olduğu işlərdir. Söylənilən mətnin yazıya köçürülməsi; söyləyicinin dil və üslubunun, tələffüz tərzinin yazıda dəqiq əks etdirilməsi; cümlələrin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi (sadə, mürəkkəb cümlə və ya ara söz kimi verilməsi); durğu işarələrinin yerli-yerində işlədilməsi; sözlərin bitişik, yoxsa ayrı, böyük və ya kiçik hərflə yazılması; dialoqların düzülüşü; abzasların müəyyənləşdirilməsi; səsləndirilməyən, lakin məzmuna xidmət edən jest və mimikanın təsvirinin mətnə əlavə edilməsi; toplayıcının şərh və qeydləri – bütün bunlar mətnin yazıya köçürülməsi zamanı diqqət yetirilməli məsələlərdir”, – deyə X.Kərimova vurğulayıb. 

Daha sonra çıxış edən Mərasim folkloru şöbəsinin aparıcı elmi işçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Atəş Əhmədli “Söyləyicilikdə varislik ənənəsi” mövzusunda məruzəsində diqqətə çatdırıb ki, əksər sənət sahələrində olduğu kimi, söyləyiciliyin də dö­nəmdən-dönəmə ötürülməsi əsasən ənənəvi kriteriyalara dayanıqlıdır. Bu kriteriyaların içərisində varislik daha da­ya­nıq­lı və davamlı ötürücü vasitə kimi bütün dönəmlərdə do­mi­nant­lığını saxlayıb. Təd­qiqat apardığımız bölgədə – Şirvan folklor mühitində varisliyin sax­lanılması və ötürülməsini təmin edən bir neçə mühüm ka­na­lı aşkarlaya bilmişik ki, bunlardan da ən önəmli say­dıq­la­rı­mı­z varisliyin sənət-ifaçılıq kodu ilə ötürülməsi, varisliyin poetik mətn (janr) kodu ilə ötürülməsi və varisliyin mənəvi dəyərlər kodu ilə ötürülməsidir.

Məruzəçi qeyd edib ki, bütün di­gər yarım kodlar (qalan nümunəvi mental stereotiplər) bu əsas kodların ötürülmə kanallarına aiddir. Problemin araşdırılması hazırda aktuallığını saxlayır və bu istiqamətdə fundamental tədqiqatlara ehtiyac duyulmaqdadır. Bizim bu sahədə etdiyimiz ilkin cəhd düşünürəm ki, gələcəkdə  problemə  yanaşmada marağı artıra bilər.

Elmi seminarda, həmçinin Dədə Qorqud şöbəsinin müdiri professor Ramazan Qafarlı, Folklor nəzəriyyəsi şöbəsinin müdiri professor Füzuli Bayat çıxış edərək müzakirə olunan mövzuların aktuallığı, milli elmi mühitimiz və dünya folklorşünaslığı ilə müqayisəli analizin zərurəti barədə danışıblar. Qeyd olunub ki, gələcəkdə müzakirə olunan məruzələrin daha konkret problemlərə həsr olunması, gənc alim və mütəxəssislərin aktiv iştirakı olduqca vacibdir.

Sonda mövzu ətrafında geniş fikir mübadiləsi aparılıb, suallar cavablandırılıb.

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.