Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Nizami əsrlər boyu şimallı-cənublu bütün Azərbaycan xalqının milli iftixar mənbəyi olmuşdur. Xalqımızın neçə-neçə nəsilləri Nizami ruhu ilə böyüyüb zənginləşmişdir. Eyni zamanda Nizamini İran şairi kimi təqdim edən İran ədəbiyyatşünaslığı bu zəngin mənəvi-ədəbi irsi özününküləşdirməkdə, mənimsəməkdə əsla tərəddüd etmir.

Nizami irsinə dair İran ədəbiyyatının bəzi nümunələrinə nəzər salaq. Özünün "İran və Qafqaz" əsərində tanınmış tarixçi Pərviz Vərcavənd yazır: "Nizami bir İran əsillidir (iraninejad), anası aryayi və irani qövminə mənsub kürdlərdən idi, amma bu böyük şair fars ədəbiyyatının bir neçə aparıcı (şəhsəvar) şairlərindən biridir, Gəncədə doğulmuş, orada yaşamış və orada da vəfat etmişdir, indi Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin (əlbəttə, Sourəri Azərbaycan deyilən) nümayəndəsi adlandırılır!". İran və Qafqaz.

İrandan fərqli olaraq dünya şərqşünasları, həmçinin Rusiya tədqiqatçıları hər zaman Nizami irsini yüksək dəyərləndirmişlər, hər vaxt Nizami irsinə ədəbiyyat araşdırmalarında lazımi yer verilmişdir. Eləcə də 1960-cı ilin yayında Moskvada Sovet hökumətinin qərarı ilə dünya şərqşünaslarının konfransındakı məruzə və çıxışlarda Nizami irsi diqqətdən kənarda deyildi. Şahlıq İranını bu konfransda təmsil edən İran elmi ictimaiyyətinin tanınmış simaları olan Pur Davud, Meynəvi, Səid Nəfisi, Moin, Yarşater, İrəc Əfşar Nizaminin böyük Azərbaycan şairi kimi təqdim edilməsinə qarşı əsaslı bir iddia irəli sürə bilməmişdilər.

İkinci Dünya müharibəsinin SSRİ üçün ən ağır zamanında, alman-faşistlərinin uzun sürən mühasirəsi şəraitində Leninqradda (Sankt-Peterburq) Nizaminin anadan olmasının 800 illik yubileyinin keçirilməsi, onun əsərlərinin nəşri, sonralar isə adının əbədiləşdirilməsi, Bakının mərkəzində möhtəşəm heykəlinin qoyulması və başqa bu kimi tədbirlər, əlbəttə, İranda birmənalı qarşılanmamışdı. Oradakı elmi ədəbiyyatlarda, siyasi kluarlarda, mətbuat vasitələrində Nizaminin "İran dilli (fars) və ruhlu" şair olaraq, məhz İrana mənsubluğunu iddia edənlər həmin vaxtdan etibarən çoxalmağa başladı.

Ümumən, İranda azərbaycanlıları (Azərbaycan türklərini) İran-fars mənşəli hesab etmək cəhdləri hər zaman olmuşdur və indi də müxtəlif tədqiqatçılar belə düşünməkdə və yazmaqda davam edirlər. Hətta tarixdən, ədəbiyyatdan yazan peşəkar, ya qeyri-peşəkar araşdırmaçılar bəzən çox bəsit və məntiqsiz iddialar irəli sürürlər.

Qeyd edilməlidir ki, sovetlər zamanı Nizami Gəncəvinin yubileylərinin keçirilməsi ilə əlaqədar narahat olan İran elmi dairələrinin qeyri-elmi iddialarına İranın xarici ölkələrindəki diplomatik missiyaların rəhbərləri və diplomatları da bir qayda olaraq səs verirdilər. Məsələn, İranın Moskvadakı səfirliyinin yüksək diplomatı, sonra isə İranın SSRİ-də səfiri olmuş Teymurəs Adəmiyyət " Keçmişə səyahət" kitabında yazır:

"Nizaminin vəfatının 750 illiyi münasibətilə SSRİ-nin tanınmış şərqşünası Bertelsin 1953-cü ilin dekabrında "Literaturnaya qazeta"da Nizami Gəncəvi haqqında məqaləsi dərc edilmişdi. Bu məqalədə də, o zamanlar dərc edilən məqalələrdə olduğu kimi, İran şairinin başqa xalqa aid olduğu irəli sürülürdü. Mən qəzetin redaktoruna məktub yazıb istədim ki, SSRİ Elmlər Akademiyasının üzvü cənab Bertels (aşağıdakı) suallarıma cavab versin:

1. Məqalə müəllifi Gəncədə doğulmuş Nizamini Azərbaycan şairi adlandırır, Nişapurda doğulmuş Xəyyamı tacik şairi adlandırır. Onların hər ikisi bir dildə - fars dilində öz şeirlərini yazmışlar. Nə cür onların biri azərbaycanlı, digəri tacik ola bilər? Sözümün canı budur ki, Nizaminin azərbaycanlı hesab edilməsinin səbəbi onun Gəncədə doğulmasıdırsa, Gəncə də Sovet Azərbaycanının şəhəridir, onda nə üçün İranın Nişapur şəhərində doğulan Xəyyam iranlı yox, tacik olur? Çünki Xəyyamın tacik olmağının meyarı onun farsca yazmasıdır. Nə üçün onda şeirlərini farsca yazan Nizami azərbaycanlı adlandırılır, tacik yox?

Xülasəsi budur ki, Nizami Sovet Azərbaycanının şəhəri Gəncədə doğulub və onu azərbaycanlılardan alıb taciklərə vermək olmaz. Amma İranın farsdilli şairi Xəyyamı ki Nişapurda doğulub, Nişapur da SSRİ-də deyil, İranda yerləşir, deməli, onu yağmalayıb taciklərə verməkdə bir mane yoxdur.

2-ci sualım bu idi ki, tacik və Azərbaycan şairi olmağın nə fərqi vardır?

3-cü sualım bu idi ki, İran və tacik şairinin bir-birindən nə fərqi vardır, əgər varsa nədir?

T.Adəmiyyətin yazdığına görə, Bertelsin qısa cavabı onun çıxılmaz vəziyyətə düşdüyünü yaxşı bəyan edirmiş. Yəni naçar qalaraq son illərin tələblərini (?) hesaba almalı olub. Əlbəttə, bu qeyri-elmi meyarları qəbul etmək olmaz.

Qeyd edilməlidir ki, T.Adəmiyyət 17 dekabr 1953-cü il tarixində "Pravda" qəzetinin redaktoruna da SSRİ EA-nın müxbir üzvü E.Bertelsin "Velikoe tvorenie Nizami" məqaləsinə etiraz məktubu göndərmiş, bənzər suallarla müraciət etmişdi. Nizami Gəncəvi ilə əlaqədar 1953-cü ilin 15 dekabr tarixində "Pravda" qəzetində Səməd Vurğunun "Velikiy Qumanist" (Böyük humanist) məqaləsi dərc edilmişdi. Məqalədə S.Vurğun yazırdı: "Başıbəlalı Azərbaycan xalqı tarixin çox sınaqlarından keçmişdir. Lakin o, ən başlıcasını unutmamışdır: öz tarixini, öz milli dilini, öz mədəniyyətini öz doğma oğlu və şairi Nizamini ki, qədim Azərbaycan şəhəri Gəncədə doğulmuş və orada yaşamışdır (indiki Kirovabad)".

T.Adəmiyyət eyni ilə Səməd Vurğunun "Böyük humanist" məqaləsinə təpki göstərmiş, redaktora etiraz məktubu ilə müraciət etmişdir. Məktubda Nizaminin Azərbaycan şairi kimi təqdim və tərənnüm edilməsi İran səfirini sözün həqiqi mənasında hikkələndirmişdir. T.Adəmiyyət yazır ki, Nizaminin beş poemasının üçünün mövzusunun Azərbaycanla əlaqəsi yoxdur (?) "Leyli və Məcnun" ərəb süjetidir, "İskəndərnamə" Makedoniya və başqaları, "Xosrov və Şirin" erməni və b. Nizaminin farsca yazmağını, əsərlərinin mövzu-süjet müxtəlifliyini vurğulayan Adəmiyyət onun Azərbaycan şairi olmadığını iddia edir.

Diplomatın bu cəhdi, əlbəttə, səbəbsiz deyildi, çünki İranda atası Rza şahın bədnam ariyaçılıq siyasətini yeni şəkildə davam etdirən Məhəmməd Rza şahın həyata keçirdiyi dövlət siyasəti bunu tələb edirdi, müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış bütün digər xalqlara mənsub farsca yazan mütəfəkkirlərin, məşhur şairlərin İran-fars mənşəli olduqları iddiası irəli sürülürdü.

T.Adəmiyyətin Gəncə barəsində qeydləri də diqqətçəkəndir. Vərəqaltı qeyddə yazır ki, Gəncə şəhərinin adını Sovetlər "...abad" qoyublar, bu sözün əvvəlindəki üç hərf farsca pis sözdür, pis olmazdı ki, biz ona Kuruşabad deyək, çünki ruslar Kuruşa (Əhəməni hökmdarı - E.M.) elə Kir deyirlər. Buradakı gizli niyyət də üzə çıxır. Belə ki, İran diplomatı tarixi Gəncə adının bərpa edilməsini deyil, onu bu dəfə də Əhəməni hökmdarı Kuruşun (Kir) adı ilə adlandırıb bu Azərbaycan şəhərini də iranlılaşdırmaq iddiasındadır.

Maraqlıdır ki, Nizami dünyanın möhtərəm alimləri və elmi qurumları tərəfindən böyük Azərbaycan şairi kimi qəbul edilsə də, indinin özündə də İranda ona sahiblənmək iddialarına rast gəlinir. Bu kimi əsassız fikirlərə həm elmi dairələrdə, həm də mətbuat səhifələrində rast gəlmək olar. İranın yüksək dövlət rəsmiləri də fürsət düşən kimi sözarası olsa da, Nizaminin İran şairi olduğunu söyləməkdən çəkinmirlər.

Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, yalnız fars dilində yazdığına görə Nizamini, eləcə də orta əsrlərin bir sıra xalqlara mənsub mütəfəkkirlərini İran şairi kimi təqdim etmək tendensiyası şahlıq zamanında olduğu kimi, indi də davam etməkdədir. Bu kimi fikirlər yalnız elm və fikir adamları tərəfindən deyil, yüksək dövlət rəsmilərinin dilindən də eşidilməkdədir. Deməli, ərazi iddiaları edilə bilməyəndə mədəni-mənəvi irsə iddialar cəhd edilir.

Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" əsərində onun milli kimliyinə dair beytlərini Nizami irsinin tədqiqatçısı Siracəddin Hacı "Həzrət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında peyğəmbərlik anlayışı və Həzrət Məhəmməd" adlandırdığı kitabında Nizaminin milli kimliyinə bir daha aydınlıq gətirilir və onun bir sıra beytlərinin türk ruhundan, türkə hüsn-rəğbət məzmunundan söz açılır:

Türk gözəllərinin gülüşlərindən

səkər xəcalət çəkirdi?

Onların baxışları ceyranların

gözündən sürməni aparırdı.

Yaxud:

Türklərin dövləti ona görə ucaldı ki,

Məmləkətdə ədalət hakim oldu.

Siracəddin Hacı yazır: "Nizami türkdür, amma millətçi deyil, ümmətçidir, insanlığın şairidir.

Həqiqətən də fars dilində yazsa da, Nizami poeziyasında türkə məhəbbət, türk gözəlinə dəyər verilməsi, əsərlərində vəsf etdiyi türk hökmdarları və qəhrəmanları hüsn-rəğbət doğurur. Şübhə yoxdur ki, böyük özbək şairi Əlişir Nəvai də Nizami irsinin bu keyfiyyətlərindən bəhrələnmişdir. Türk mənşəli, məşhur hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi Nizami poeziyasının təsiri ilə Nizamidən yüz il sonra Xəmsə yaratdı, o da dövrün şeir dili kimi qəbul edilən dəri (fars) dilində yazırdı.

Dünya Nizamişünaslığının qəbul etdiyi görkəmli alim Rüstəm Əliyev qətiyyətlə bildirir ki, Nizamini fars və ya tacik şairi hesab etmək iddiaları rədd edilməlidir. Nizami Azərbaycan şairidir, çünki onu Azərbaycan və onun qədim xalqı yetişdirmişdir. Şair dəfələrlə türk (azərbaycanlı) olduğunu bildirmişdir. Nizami özünün dördüncü məşhur "Yeddi gözəl" poemasında çağdaşları və həmşərilərindən şikayətlənərək deyir:

Torkiyəmra dər in həboş nəxərənd,

Lacərəm, duğbaye xoş nəxorənd.

(Türklüyümü bu həbəşlərdə qiymətləndirmirlər, rəncidə edib xoş dovğamı da içmirlər)

Rüstəm Əliyev yazır ki, Nizami "türk" deyərkən öz xalqını - Azərbaycan türklərini nəzərdə tuturdu. Türk sultanı Səncəri aqil idarəçiliyə və ədalətə dəvət edirdi, onun fikrincə, bir türk hökmdarı haqq və ədaləti təmin etmirsə, rəhmli deyilsə, o, türk ola bilməz, yalnız türk olduğunu söylər. Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"ndəki aşağıdakı beytlərində deyilir:

Dovlət-e torkan ke boləndi gereft

Məmləkət əz dadresəndi gereft.

Conke to bidadgəri pərvəri

Tork neyi, hendu-ye bidadgəri.

(Türklərin ölkəsi ucalıb yüksəldi

Məmləkətə mərhəmət hakim oldu.

Sən ki, zülmün qarşısını almırsan,

Demək sən türk deyil, zalım hindlisən).

Rüstəm Əliyev yazır ki, Nizami üçün türk hər zaman qəhrəman, sərkərdə, pəhləvan, yenilməz əsgərdir... Türk sözü Nizamidə həm də bəyaz, gözəl, zərif mənalarında da işlədilir. Nizami poemalarında ana dilindəki "alaçıq", "muncuq", "yataq", "uşaq" və onlarca bu kimi sözlərdən istifadə etmişdir.

Nizami irsinin dünyada tanınmış tədqiqatçısı Həmid Araslı Nizami Gəncəvinin 1180-ci ildə tamamladığı "Xosrov və Şirin" poemasını təhlil edərək yazmışdır: "Poemanın Azərbaycan xalqının tarixi ilə səsləşən maraqlı məzmunu vardır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk mənzum roman olan bu əsər Sasani hökmdarlarından Xosrov Pərvizlə Bərdə hakiminin vəliəhdi gözəl Şirin arasındakı məhəbbət haqqındadır. Şirin heç də İran diplomatının iddia etdiyi kimi erməni qızı deyildir, xristian dininə mənsub bu gözəl o zaman xristianlığın yayıldığı Albaniyada (əsasən indiki Azərbaycan Respublikası ərazisi) alban hökmdarının qızı idi. Nizami bu möhtəşəm əsərində də türk hökmdarlarını - Sultan Toğrulu, Atabəy Eldənizi, Qızıl Arslanı mədh edir, türk oğlu Fərhadı böyük məhəbbət və rəğbətlə təsvir edir. Şirinə gəldikdə, Nizami onu elmə, əxlaqa, ədalətə, hökmdarlığa layiq, ağıllı və gözəl bir Azərbaycan gözəli kimi məhəbbətlə vəsf edir və onu hər cəhətdən Xosrov Pərvizdən üstün görür.

"Xosrov və Şirin"də Nizami "torkan-e kalem" ifadəsini işlətməklə türklərin savadlılığına, ziyalılığına işarə etmiş və bunu yüksək dəyərləndirmişdir. Gəncədə və Azərbaycanın digər guşələrində yaşayan Azərbaycan türkləri elmin, təhsilin, şeirin, mənəviyyatın dəyərini bilir və qiymətləndirirdilər. Nizaminin doğulduğu Gəncə şəhəri orta əsrlərdə Azərbaycanın, eləcə də Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. X əsr ərəb səyyahı İbn Heykəl yazır ki, "Canza (Gəncə) gözəl, zəngin və əhalisi çox bir şəhərdir. Bu sıx yaşayış mərkəzinin insanları çox mərd, anlayışlı, xoşxasiyyət və mehribandırlar. Onlar əcnəbiləri, elm adamlarını sevirlər".

Əlbəttə, Nizami özü də ondan əvvəlki ədəbi irsə və müasirlərinin əsərlərinə yaxşı bələd idi. O, ərəb-fars şairləri ilə yanaşı, dövrünün Azərbaycan şairlərinin əsərləri ilə yaxşı tanış idi. Qətran Təbrizi (1010-1085), Əbul-ula Gəncəvi (XII əsr), Fələki Şirvani (1108-1146), İzzəddin Şirvani (XII əsr), Xaqani Şirvani (...1199), Məhsəti Gəncəvi (XII) və başqaları həmin dövrdə təkcə Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından uzaq ölkələrdə tanınırdılar. Amma Nizami böyük və tanınmış şair olmaqla yanaşı, qədim yunan fəlsəfəsini və mifologiyasını, ərəb dünyasını və islam mədəniyyətini hərtərəfli bilən müdrik bir filosof idi, dərin zəkalı, açıq təfəkkürlü mütəfəkkir idi. Onun müdrik kəlamları və zamanı qabaqlayan ideyaları, gərəkliliyini heç vaxt itirməyən tövsiyələri bizim günlərdə də əhəmiyyətlidir.

Eynulla Mədətli, AMEA-nın Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru

“Ədəbiyyat qəzeti”